NAMA 22 O TE TAU TUARUA._____WAIRARAPA HANUERE MANE 15th 1900._____ [Wharangi No. 1] TE PUKE KI HIKURANGI.

_____

[PEREHI.]

KEREITAONEI HANUERI 15TH 1900. WAAHI TEKAU-MARIMA O TE

NGAKAU POURI. Ko te ora o nga Kaumatua he u ki tenei kupu whakatiputia te tangata, he mohio hoki no ratau ma te tokomahatanga o te Hapu o te Iwi e pai ai ta ratau noho, e rewa ai te rangatiratanga ki runga, e rite ai tenei kupu he whare tu ki roto i te Patuwatawata. he tohu no te Rangatira no te ora, he whare tu ki te paenga ki te parae he kai na te ahi, ko ta, ratau moe i te Wahine, hei whakatipu Uri mo ratau hei tahu ahi hei painga mo te Marae me te Kainga, i te wa e korerotia ana e nga Matua me nga Tipuna e te Hapu, ko to ratau tino hiahia nui kia whanau Tama a ratau Tamariki Mokopuna, hei to i te kawai me te tatai o tona Tipuna, hei nui mo tona Hapa me te Iwi, he mea whakahirahira whakaora i te ngakau o nga Tipuna, me nga Matua te whiwhi o a ratau Tamariki ki te Uri he tino kororia no te Hapu, e haere ana te Hapu me te Iwi ki te kawe i a ratau ma- naakitanga i te wa e whanau ai taua Tamaiti, ki te kore etahi e tae me a ratau manaakita- nga ki tana tamaiti ka he ki te ritenga oto ratau Ture, ara ka whakamatea te tangata te Hapu ranei, katahi ka tau te wehi ki te tangata ki te Hapu ki te Iwi, i runga i ta ratau Ture whakatipu i te tangata, i te wa e whanau ai te Tamaiti, ko te mahi nui a te Matua o te Tamaiti whanau hou me nga Tipuna Matua o nga taha, e rua he mahi kaa, hei wai u mo te Hakui o te Tamaiti, kia pai ai te tipu o ta ratau Mokopuna, ki te kore tenei e rite ka ke ki ta ratau Ture ka whakamatea, he mea hohoro te haere o te rongo ki te takiwa katoa ko mea Wahine kua mate, ara ko tie mate e kiia ko te tohuatanga o te Tamaiti i te koopu o te Hakui, he mahi nui tenei na nga ruruhi i muri mai o te marenatanga, ara o te wha- retangohanga, he tiaki i nga tohu i runga i te tinana o te Kotiro me te Papa, ki te kitea e ratau aua toha whakaatu he Tamaiti kai te whakaahua i te Kotiro me taana Taane, katahi ka hui ki te Marae ka tangi nga ruruhi me nga Matua nga Tipuna, ko taua tangi he ngakau ora, he koa he maaha mo tera Kotiro me taana Taane, ka waiho hei whare tangata ka piki te maaha o nga Tipuna o nga Matua o te Hapa o te Iwi, ka tere te haere o te ro- ngo puta puta noa i nga uriuri o te Taane o te Wahine, ka mohiotia hoki e ratau he Ta- ane te Tamaiti he Wahine ranei ki nga tohu, no te wa i whanau ai te kopu o te Kotiro ka u ano he tangihanga ki te Marae, ka puta hoki te rongo nui ki nga waahi katoa, mehe- mea be Tamariki raua te Taane te Wahine, he whakarongo tonu ki nga tohutohu a te Matua a nga ruruhi, he kaha te tiaki a nga . Tai-Tama me a ratau Wahiae Kotiro i a Tamariki, kaore e hikihikitia nuitia he poipoi tena, ki te reo o nga Kaumatua, ka kore kaha te Tamaiti, kaore hoki e hongihongi tia e nga

Kaumatua nae nga ruruhi, e mohio ana hoki ratau he mate kai roto i o ratau Tinana, ki te hikitia te Tamaiti e tetahi ruruhi ki runga i ona ringa ka pare ke tona waha ki te hori o te Tamaiti, mo te mate i roto i a ia me te tunga me te nga Kaumatua, ki te whakawa- ha ki te tuara, kaore e hoatu ko te poho tonu o te Tamaiti ki te tuara o te tangata e waha nei i te Tamaiti, engari ka whakatitahatia ko te Pakihiwi ki te tuara, ko ta ratau tiaki ko te poho o te Tamaiti, ko te waahi tino tiaki tena a nga Kaumatua ko te poho o te Tamaiti, kaore hoki e tino nui nga kahu o waho ake i te Tamaiti, ko te wera hoki o te kiri o te kai waha e mahana pai ai te Tamaiti, ki te wha- kaaro ake te kai waha ka roa te Tamaiti ki runga i tona pakihiwi ka hurihia ki tetahi pakihiwi ka roa ki tena taha ka hurihia ko te tuara o te Tamaiti ki te Tuara o te kai waha no nga haerenga tenei ki etahi kainga, engari ko raro tonu takoto ai te tamaiti te tino Ture, ara, ko te tuara ki raro ko te kopu ki runga, kia pai ai te hokari a ngaringa nae nga-waewae, me te kuri a te tinana, hei homai kana uaua mo te tamaiti, a huri noa te tamaiti, ara ko tenei reo ko te huri mehemea ka takoto pena tona te ta- maiti i runga i tona tuara ka haere atu te matua te kai hikihiki ranei, kua titaha te takoto, muri mai ka hiiri ko te kopu ki raro i a ia ano te huri, i muri mai ko te ngooki - tanga o te tamaiti, he nui ano nga mahi tiaki a nga Kaumatua i runga i a ratau mahi pai mo te tamaiti, ka tipu ka noho te ora ki roto i te tamaiti a pakeke noa, he pai ano nga kai e mahia ana ma te hakui hei waiu hei kai ma te tamaiti, ka ngooki te tamaiti ka tu ki runga ka hangaia e te matua e nga Tipuna ranei, he pakokori hei tuunga mo te tamaiti i roto, hei nga keke o te tamaiti te tiketike, he mea porohita te mahinga he mea pou ki te rakau, ko runga he mea porohita ki te aka-tokai ka whakapuru ai a roto ki te hungahunga whitau, ka hoatu te tamaiti ki roto tu ai kori ai. Ko tenei ti- kanga hei homai kaha uaua ki nga waewae me te tinana katoa, ka tangi ka whangaia e te hakui i roto tonu i te pakokori i te tamaiti e tu ana i runga i ona waewae, kia pai ai te heke o te kai ki roto i tona tinana me tana kori, e kore e roa kaa haere te tamaiti, i kite kanohi au te kai-tuhi i enei whakatipu i te tangata a nga Kaumatua. Ko tetahi tikanga, ka whanau te tamaiti i te wa tonu i whanau ai, ka hurihia e te kai-whakawhanau ko nga waewae o te tamaiti ki ranga, ko te mahunga ki raro, katahi ka ruia ki a rere te nanu ki waho ara te ware o roto i te waha, e ki ana ratau kia pai ai te reo ki te korero ki te waiata, kia marama ai te reo i roto i nga pakanga, kia mohio ai hoki ki te Wananga, he mea tupato ano tenei na nga Kaumatua te nanu o roto i te waha o te tamaiti, ko tetahi tikanga, whanau ana te tamaiti wha- torotia ana e te ringa o te kai-whakawhanau to nanu tikaarohia ana ki waho o te waha, ka tipu te tamaiti ka tangatatia katahi ka akona ki nga tikanga me nga Ture a te Iwi Maori, ki te korero, ki te mau rakau, ki nga Whakapapa, ki nga mahi kai, ki nga toko Waka, ki nga tohu o te rangi, mo te hau mo te tupuhi, mo te hanga Whare, ki te Tarai Waka, ka akona ki nga mahi katoa, hei oranga mo te tinana, ki te mangere te tama- iti he kupu kino e puta mona, he mate te tukunga iho mo tona tinana me ana tama- riki, i ma konei te ara i hoki ai etahi ki raro e kiia nei he tutua he ware, kai te kore e kaha ki te whakarite i te akoranga i hoatu ki a ia, ahakoa kotahi te Tipuna kotahi te Hapu, ko nga mea mangere ka hoki hei ware, engari kia tae ki etahi Whakatipuranga ka piki hoki era ki runga, kia hoki ki te whakarite i aua Ture mo te ora o te tinana, mo te kaha, mo te marae, mo te ahi ka, mo te mana. Ko enei tikanga katoa i puta mai i to ratau, kaha ki te whakatipu i te tangata, he mea hoatu noa nga tapu ki te taha o te tangata piri ai, ka hiahiatia kia mate te Iwi te Hapu, ka horo nga tapu ki te taha o te ara, ki waenganui o te matua iwi takahia ai e nga waewae ngaro atu hei puehu. "Te Puke Ki Hikurangi."

Tihema 21/12/99. Ki a te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" E hoa tena koe, te tangata mahi nui ki te whakarite i nga hiahia o ia tangata o ia tangata, tenei ano ahau te mahara iho nei kanui to ngenge me to mamae, i taku mahi tuku korero atu kia tukua e koe kia haria o "Te Puke" hei whakahoki mo nga korero a o taua whanaunga, heoi e kore hoki e taea e au te kaupehi iho kai waiho hei kupu Whakatauki mai a nga ra e haere mai nei, na konei ahau ka mihi atu ki a koe kia pai koe ki te tuku atu i aku kupu ruarua nei hei whakahoki mo te panui a Waaka Haka- raia, whakautu i te panui a te Aoturoa, ara, mo nga kupu i eke mai ki runga i a au, me te panui hoki a Waata Hipango i roto i te "Tiupiri" o te 7th o nga ra o te marama nei o Tihema, me timata ake i konei, kia te Waaka Hakaraia. E pa tena koe, kua kite ahau i to panui e mea ana kaore rawa ahau i hamumu i ahei ki te whakahoki i nga ko- rero a Taraua Utiku, i te hui ki Tahuahua i te 14 o nga ra o Hepetema i mahue ake nei. E pa! E tika ana pea u au, na te pia pea koe i peehi ki te auripo, a Tuhinapo kia wawara te tai o te koata-ihu, na reira pea i kore ai koe e rongo e kite hoki i taku tura- nga atu ki te whai kupu atu ki a Taraua Utiku. E pa, kaati rawa nei hei whakahoki mo to panui, e kore au e whai kupu atu ki a koe mo tetahi o o kupu i pa mai ki taku tinana ko te take he ahua kino, ka hahani ka amuamu te ritenga o tera kupu, mehe- mea ka whakahokia atu e au kia koe kaati iho i konei ki a koe, me whakahoki ake au i te Pepa a taku tokorua a Hipango. E hoa tena koe. E pohehe ana pea koe, a, te Perehi ranei ki te whakata i nga whika o to kupa e mea nei ko ahau tetahi tangata i whakatete i te pooti o Taitoko, i te 1896. E hoa mehemea kai te tuturu na to ringa ake tenei whika i whakatu 1896, kaati kai te pohehe katoa o korero, he ahakoa me whai kupu atu ano ahau kia mohio ai koe, koia nei te hangaitanga. No te tau 1893 ka haere matau ki te Whare Whakaingoa