' [NAMA 24 O TE TAU TUARUA. WAIRARAPA. PEPUERE TAITE 15th 1900.______[Wharangi No. 1] TE PUKE KI HIKURANGI.

[PEREHI.]

KEREITAONEI PEPUERE 15TH 1900. WAAHI TEKAU-MA WHITU o TE

NGAKAU POURI.

KO TE TIKA KO TE PONO KO TE AROHA, HE NGAKAU POURI.

Ko nga mahi o te rangimarie o te ngakau mahaki me te aroha he mahi Whare he mahi kai, ko te Whare hei okiokinga mo te tinana, ko te kai hei hanga i nga toto kia pai te haere i tona huanui i tona huanui, ko te wai hei whakamakuku i te tinana hei whakatipu i te huruhuru, ko te kakahu hei uhi mo te tinana i te ao i te po, wehe ke wehe ke. He Tauira na te. Atua te tangata, ara, he ahua, nana te kupu kia whai Hepara he kahui Hipi na hoki koutou naku i runga i te Whenua, maharatia te mahi a te kai tiaki Hipi, e kore nei e whakaroa ki te kitea e ia e heke ana te kahui ki te iti, ka hamama tona ngakau ki te kimi i te ora, ahakoa kei te waahi ngaro te Ariki o te kahui, kei a tatau ano te Whare te kai te wai me te kakahu hei whakatipu i te ora mo te kahui tangata nae te kahui Kararehe, ki te titiro mai te Ariki o te kahui i te waahi ngaro e kaha ana te mamae o nga ngakau o nga Hepara ki te kimi i runga i te ara tika, e piki ai te kahui ki te tokomahatanga, ka tukua ano tana manaakitanga hei whaka- ngawari i te ngatau pouri, nana hoki tenei kupu :— Kimihia ka kitea, patukia ka hua- kina ki a koutou i te ao nei ano. He nui nga mano tangata kua ngaro o te Iwi Maori. Tena me pehea e hoki mai ai ki roto ki te kaute, e tipu ai ano ki runga ? Tena nae tuku tonu ranei kia heke ana a pau noa atu ki te kore? Ko ta "Te Puke Ki Hikurangi" tana whakaaro me huihui nga tangata ngakau pouri, ko tenei Aitua nui o te Iwi ka heke nei ki te po ko nga mea i ora ake ka pakokotia, ka kitea tona peheatanga katahi ka karanga he hui mo nga Iwi Maori katoa i runga i nga Motu nei hei titiro mo tenei Aitua, tena e kitea tona ahua, hei kupu tuturu tenei ma "Te Puke Ki Hikurangi" te huihui o te Iwi. Maori mo tenei take nui ngakau-pouri. ' I timata mai nga hui a nga Iwi Maori, i enei tau maha ka hori ki mud, ko nga puta- ke o aua huihuinga mo te Wairua mo te inana Rangatira, mo te Whenua, a, kaore ano kia oti tae noa mai ki tenei ra, ko enei take e toru kua hoki katoa ki raro, ki ta matau nei titiro, me waiho ake hoki enei take ki tetahi taha o te Iwi tu ai, engari ko te take mo te Wairua, me mau mai ki te taha o te take e korero nei a "Te Puke Ki Hikurangi" kia karangatia he huihuinga nui mo te Iwi Maori hei titiro i te mate tinana me te ora tinana, kua marama hoki tona putake mo tenei huihuinga ko nga mano tangata Maori kua heke nei ki te po, i rongo nga taringa he nui te tangata o te Iwi Maori i nga ra kua pau ki muri, engari ko nga konohi i kite i nga turanga o ratau Pa i runga i nga Maunga, me a ratau mahi- nga kai, me o ratau nohanga, ki te titiro atu kaore i penei te nunui me nga nohanga Pa- keha e kitea nei e tatau, ara, "penei i Poneke i Akarana i Nepia i Taranaki, i Whanganui, tae noa atu ki nga Taone ririki o te Pakeha, kai te kitea nuitia tenei ahua o nga nohoa- nga o tatau hoa Pakeha i nga Motu e rua me nga Motu ririki, to ratau tokomaha i roto i nga kaute e mau ana ki nga, pukapuka pupuri i era tikanga, i tata atu ki te 800.000 tenei tokomaha, kitea ana e te konohi, te nunui o ratau kohanga me o ratau pae, kati me hoki ake ano ta, matau korero mo te taha ki te tinana Maori. E tino tautoko ana matau i te karanga, a "Te Puke Ki Hikurangi" kia karangatia he huihuinga mo te Iwi ki tetahi waahi o tenei Motu, ara, me penei te ahua ki te oti tenei te whakaae e nga Iwi e nga tangata ngakau pouri ranei ki te heke o te Iwi ki te po:— Ma, nga Iwi katoa r runga i nga Motu nei e Pooti mai a ratau tangata, me penei ano te Pootitanga i nga Mema me te Pooti Kotahitanga ka hori ake noi, me hua tenei huihui ko te Kotahitanga o te Iwi Maori ki te whakatipu i te tangata, i runga i nga hua pai o te Whakapono, ka oti ona tikanga i tenei huihui te rapu te whakaoti, i runga i nga tikanga mo te whakatipu tangata, katahi ka tukua atu ko o tatau Meina Maori me nga Mema Pakeha, me to tatau Kawanatanga me te Whare Ariki ma ratau e ata whakaoti, hei Ture whakatipu mo te Iwi Maori, wha- katuturu rawa kia rite ki nga Ture pumau, e kore nei e taea te whakakorikori e te ngakau hikaka, here rawa. ko te Kawana- tanga me nga Kai-whakarite Whakawa o te Iwi Pakeha hei tiaki, hei whakaora hei whiu, ma tenei tikanga ka tau ai te wehi me te mana ki runga ki te Ture whakatipu tangata. Ki ta matau whakaaro tika pono, ki te oti tenei tikanga pai, ka pihi ano te rito o te kaakano e whakaatu nei a Ihaia Hutana o Waipawa, (Haki Pei) i roto i tana reta i taku mai nei kia panuitia e "Te Puke" kua puta atu nei i te No 21 o Le tau rua whara- ngi 1. Tetahi o ana kupu, ko te reta a tetahi Pakeha i tuku ai ki nga Nupepa Pakeha, hei whakaatu hei apiti hoki mo te Ngakau pouri o te "Puke Ki Hikurangi" e panui nei, he mea titiro e taua Pakeha ki roto ki nga kaute, ara, tatau o enei tau ka taha ki muri, o te Iwi Maori kua heke haere ki raro, ka mahara te Pakeha nei me tuku ia i tana i mohio ai mo te Iwi Maori, i runga i tenei ahua e heke nei te Iwi tuturu ki raro, hei kukume mai i te Ngakau pouri, hei wha- katitiro i nga kanohi, ki te ara tika, o te Wakatipu tangata, me kore noa e tupono te kitea e ietahi Maori, e nga Tamariki Maori ranei e noho ana i nga Kura, a, ka korero ki te Iwi Maori:—I penei te kupu a te Pakeha ' nei; ki te penei tonu te heke haere o te Iwi Maori ki te matemate,ki tana mahara e 60 nga tau e toe mai nei, ka ngaro te kakano kiri Maori, i runga i Aotearoa me te Waipo- unamu, me o raua motu ririki, he kupu nui tenei ki te whakaaro iho, a te "Puke Ki Hi- kurangi, hei whakaarotanga ma te Iwi Mao- ri kaua e whakahaweatia, engari me whaka- aro, me hopu, ina hoki i tukua e te Pakeha nei ana kupu ki tona reo ano ara ki nga Pepa Pakeha, na wai i mea kia riro ma Ihaia Ha- tana e whakaatu hei tautoko i te Ngakau Pouri e panui nei a "Te Puke Ki Hikurangi" i te whakaaro o te Pakeha nei o Hira, rangatira o nga Kiira, te Iwi a na te Ariki Rangatira kii- ngi o te kahui kai te waahi ngaro e titiro mai ana, kua korerotia i runga ake nei, ki te kite mai te Ariki ote kahui, e kimi tika ana tatau i runga i te Ngakau Pouri me te kuru tika i te tatau o te maramatanga, hei huaki i o ta- tau kanohi, hei tango i te turi o nga taringa, hei whakatika i te mita o te arero, hei wha- kakorikori i te Iwi mo tenei Aitua, ka tuku mai te Ariki o te kahui i tana kupu kotahi, i penei hoki tetahi o ana kupu, ko te waahi e huihui ai te hunga tokorua, tokotoru ranei he rapu tikanga i runga i tooku Ingoa, ka tae ia ki reira hoatu whakaaro ai mo ratau. Ka hoki ake tenei kupu ki muri ki roto i te tau 1899 te 19 o Tihema No - tenei tau me tenei marama me te 19 o taua marama i whakaatu mai he tika, nga kupu a "Te Puke Ki Hikurangi" e panui nei mo te Ngakau Pouri, mai ano o te tau 1898 me te tau 1899, timata noa te tan 1900 ka haere tonu atu, kaore he mutunga mai, ahakoa kaore e ta- poko ki roto i te ngakau o te lwi Maori tenei Ngakau Pouri ka whakaatu tonu to koutou Maunga oneone a "Te Puke Ki Hikurangi," he morehu no nga, Maunga, o nga wa i nga Tipuna, i puta ki runga i nga kare o nga wai , whakamate o nga wa o mori, e korerotia nei, ko te Huripureia he Ariki ano i runga i "Te Puke Ki Hikurangi" tona Ingoa Ko Tamara- kaiora, nana i riri nga kare o nga wai wha- kamate kia mimiti, ka, tipu te tangata ka tipu te Whenua ka tipu nga Manu ka tipu ngu Kararehe, ka tuku mai te Whenua i ona hua momona, ka pihi te rito o te tangata hei ma- hi mo te oneone hei Rangatira mo nga Kara- rehe me nga Manu me nga Ika o te moana. Me hoki ake ki te 19 o Tihema 1S99. Ko te ra tenei i kitea ai te tino hokinga o nga Iwi o nga Motu e rua nei ki raro, ara, ki te Ngakau Pouri, i roto i nga pukapuka Kirihipi a te Kotahitanga o te tau 1893 tae mai ki te 1898 kitea ana e 39 mano o nga tangata Ma- . ori me nga Awhekaihe o nga Motu e rua nei, rae nga Motu ririki, no te tau 1900 ka kitea kua ngaro etahi o nga mano. Tenei ka whakaatutia, ake kia marama ai nga Iwi nga Hapu nga Rangatiri nga tangata matau nga Wahine me nga Tamariki tae noa ki te Iwi Awhekaihe. No enei tau ka hori ki muri ka wahia tenei Motu kia toru nga tawaha, ko te Tai-Rawhiti ko te Tai-hauauru, ko te Tai-tokerau ona ta- ngata mo runga i enei tawaha, tona Ingoa he Mema mo te Paremete o Niu Tireni, i tenei tau, ara i te tau 1899 he nui te taupatupatu o nga Iwi me nga hapu tae noa atu ki nga. Rangatiratanga i te tokomaha o nga Mema i hiahia kia tu i runga i nga tawaha e toru nei, no te 19 o nga ra o Tihema .1899 ka kitea e. tatau te kaute o nga Taane me nga Wahine o te Tai-Rawhiti, me te Tai-hauauru me te Tai-tokerau. Tai-Rawhiti.