[NAMA 13, O TE TAU TUATORU.] WAIRARAPA. HEPETEMA HATAREI loth 1900. Wharangi No. 1] TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA.]

KAUNIHERA MAORI. HE PIRE E HUAINA ANA HE TURE Hei tuku i tetahi waahi Mana Whakahaere Takiwa ki te Iwi Maori o te Kuini e noho nei i tenei Koroni. Notemea he tono tonu te mahi a nga Iwi Maori o nga takiwa o te Koroni, e nohoia a- na e nga Maori, a, e mohiotia ana he Kainga Maori he takiwa Maori aua waahi, kia hoatu kia ratau tetahi mana whakahaere mo roto i aua takiwa, e ahei ai nga Maori e noho ana i reira ki te hanga i etahi tikanga, me etahi huarahi whakahaere mo nga take, me nga mea e pa ana ki o ratau Kai nga me a ratau takiwa, e pa aua ranei ki nga whakahaere e ora ai, e pai ai te noho a te Iwi me te tanga- ta, i runga ano i nga huarahi e rite ana ki te te Maori ahua : A notemea tera e nui ha- ere te tipu o nga matauranga Pakeha, i roto i te Iwi Maori, a tera hoki e tau nga whaka- aro o te Iwi Maori mehemea ka whakamana- ia, a ka whakangakaunuitia aua hiahia aka o ratau e whakamoemititia nei : A notemea, hei whakatutuki i aua tikanga, i aua take, me aua hiahia, e tika ana kia whakaritea he huarahi e taea ai te whakatu etahi ropu ta- ngata Maori, i runga i te ritenga pooti mo roto i aua takiwa, a hei whakahaere i nga tikanga kua korerotia ake nei, a, kia whaka- whiwhia aua ropu tangata ki nga mana e ta- ea ai e ratau te whakatutuki nga ritenga me nga tikanga whakahaere era nei e whakata- kotoria, kia ahei ai ano hoki ratau ki te ha- nga ruuri-whakahaere, a, ki te whakatutuki hoki i nga mahi e mahia ana i raro i aua mea: No REIRA KA MEINGATIA HEI TURE, E TE RU- NANGA NUI O NlU TlRENI, E NOHO HUIHUI ANA J ROTO I TE PAREMATA i RUNGA ANO HOKI I TONA MANA, ARA:— 1. Te Ingoa poto o tenei Ture ko "Te Ture Kaunihera Maori, 1900. 2. "Maori" tona tikanga i roto i tenei Ture ko nga Maori, me nga Haawhe-kaihe, me o ratau Uri. "Whakatakotoria," tona ti- kanga he huarahi whakahaere i whakatakoto- ria e te Kawana i raro i tenei Ture. 3. Ka ahei te Kawana ki te whakaputa panuitanga hei wehe i tetahi takiwa hei ta- kiwa Maori, mo runga i nga tikanga o tenei Ture, a, ka ahei ia a muri atu ki te whakare- reke, ki te whakakore ranei, i taua panuita- nga. 4. I roto i tetahi takiwa i panuitia hei takiwa Maori i raro i tenei Ture, me tahuri tetahi kai Whakawa tuturu, Apiha ranei a te Kawanatanga i whakaturia i roto i taua pa- nuitanga (a muri ake nei huaina ai ko "Te Apiha Whakahaere Pooti"), e whai mana whakahaere ana i roto i taua takiwa, a te wa tuatahi tonu e taea ai e ia te panui ki nga waahi tangata o taua takiwa i runga i te panui-a-nupepa, panui whakapiri, panui pe- hea atu ranei, kei tana i pai ai te tikanga, e whakatuturu ana i tetahi ra, engari kaua hei hoki iho i te rua tekau matahi ngara i muri iho i te ra i whakaputaina ai taua panui, e whakatuturu ana i taua ra hei ra pootitanga Kaunihera Maori mo taua takiwa ; a, i roto i taua panui me whakaatu te waahi hei tae- nga mo nga whakahuanga Ingoa o nga Ma- ori e meatia ana kia pootitia, mo taua Ka- unihera Maori, me te whakamarama ano ho- ki i nga kupu tohutohu ki nga tangata e whai mana ana ki te whakahuahua Ingoa hei mema mo te Kaunihera i runga i tana i kite ai e tika ana. 5. Hei taua ra i whakaritea i runga ake nei, me noho te Apiha whakahaere pooti ti- mata i te tekau o nga haora i te awatea, tae noa ki te wha o nga haora i te ahiahi, ki te waahi i whakaritea hei whakahuatanga Ingo- a, he mea tuhituhi, he mea whakahua-a- ngutu noa ranei, o te Maori, o nga Maori maha noa ata ranei, engari me kaua e maha atu i te tekau marua tangata, hei mema mo te Kaunihera, a nga tangata e noho ana i roto i tana takiwa, e whiwhi pooti ana mo tetahi mema Maori nao te Wharo o Raro o te Paremata. 6. Me tu he Kaunihera mo ia takiwa tera e rohea e whakaturia i raro i tenei Ture, a, koia enei nga monia mo ia takiwa, ko te me- ma Apiha Kawanatanga, a ko etahi atu me- ma, kaua e tokoiti iho i te tokoono, a kaua e tokomaha atu i te tekau marua, me pooti i roto i nga Maori o te takiwa moua te Kauni- hera e pootitia ra. a me whakahaere taua pooti i runga i nga tikanga e mau ake nei ; a ko te maha o nga mema mo ia takiwa ma te Kawana e whakahua, a te wa e rohea ai e whakaturia ai ia takiwa ; a ka whai mana te Kawana i runga i tana panuitanga, ki te wawahi i ia takiwa i runga i ana wawahanga i whakaaro ai he pai, a mana e whakahua he panui, te tokomaha o nga mema e taea te whakatu i runga i te pooti mo ia o aua wa- hanga. 7. Ko nga Maori tekau marua, tokoiti iho ranei, kua kiia i runga ake nei ma te Kawana e whakarite te ratau tokomaha, i whi- whi i te nuinga o nga whakahuanga Ingoa ka tu ko era hei Kaunihera mo taua takiwa, a, me whakahau e te Apiha whakahaere po- oti i te tekau marua o nga haora i te awatea o te ra tuatahi tonu i muri iho o te ra wha- kahuanga Ingoa, kia whakapirihia he panui ki tetahi waahi marama e kitea nuitia ai te ta- ngata, hei whakaatu i nga Ingoa o nga ta- ngata kua tu hei mema mo te Kaunihera ; a me tuku atu ano hoki e ia nga Ingoa o ta- ua Kaunihera ki te Minita Maori, a mana e panui ki roto ki te Kahiti hei whakaatu koia tera te Kaunihera mo taua takiwa. 8. I roto ia takiwa Maori i whakaturia i raro i tenei Ture me tu te Kaiwhakawa tutu- ru i te taone nui o taua takiwa, tetahi atu tangata ranei i whakaturia e te Kawana i ia wa i ia wa, hei Mema ex officio mo taua Ka- unihera, a ka huaina a muri ake nei ko te "Mema Apiha Kawanatanga." 9. Ko enei tikanga e whai ake nei ka pa ki nga whakatuunga Kaunihera. (1.) Ko nga tangata katoa e whiwhi poti ana i nga pootitanga Mema o te Kaunihera, e ahei ana kia pootitia hei Mema mo taua Kaunihera. (2.) Ka ahei noa atu tetahi Mema o te Kaunihera ki te whakamutu i tona Memata- nga i runga i taua kupu-a-tuhituhi atu ki te Tiamana, i runga ranei i tana kupu i puaki- na-a-ngutu atu i tetahi tuunga o te Kauni- hera. (3.) Ki te hara tetahi Mema i te hara e whiua ai ia ki te whareherehere i raro i teta- hi o nga Ture o te Koroni ka whakakorea e tena tona nohoanga. (i.) Ki te ngaro atu tetahi Meina i nga taunga honohono e wha o te Kaunihera, a ehara i te mea whakaae e te Kaunihera kia ngaro atu ia, heoi ka whakakorea tona noho- anga. (5.) Kia toru nga tau e tu ana ia Mema o te Kaunihera, ara, ki te kore e matua wha- kakorea te Kaunihera. Ki te watea tetahi nohoanga o te Kaunihera kia ahei te Kawana ki te whakatu i tetahi atu Maori hei whaka- kapi i te nohoanga o te Mema i whakamutu ra i a ia. I te wa e takoto watea ana tetahi nohoanga o te Kaunihera ka mau tonu te inana o taua Kaunihera i raro i tenei Ture, ahakoa kua tokoiti iho ona Mema. (G.) Ka ahei noa atu te Kawana i tana wa i kite ai, ki te whakaaro ia he mea tika kia peratia, ki te whakakore atu i tetahi Ka- unihera a ki te whakahau kia tu he pootita- nga hou. (7.) Ka ahei te Kawana i ia wa ki te whakatu i tetahi rangatira Maori o ia takiwa, me tapa he ingoa mona ko te Kai-tohutohu Kaunihera, hei tohutohu i te Kaunihera i te Kawana ranei, ahakoa i tonoa ia kia pera kaore ranei, mo nga mea katoa e pa ana ki nga mahi e whakahaerea ana i raro i tenei Ture. 10. Me mana enei tikanga e whai ake nei mo nga huihuinga o te Kaunihera:— (1.) Ko te huinuinga tuatahi o te Kauni- hera ma te Minita mo nga Mea Maori e ka- ranga, a ko nga huihuinga o.muri iho ma te Tiamana e karanga, i runga i tana huarahi i kite ai he pai. (2.) I te huihuinga tuatahi me whakatu e te Kaunihera tetahi o ona Mema hei Tia-. mana, a rae tere tonu te haere o taua Tia- mana ki te Apiha whakahaere Pooti kia oatitia ia ki te oati hei here i tona piri pono ki te Kuini, a kua whakamana taua Apiha e tenei Ture hei whakaoati i taua Tiamana. (3.) I te mea kua oti te whakaoati e te Tiamana, hei reira mana e whakaoati nga Mema katoa o te Kaunihera. Kia oti te oati e te Mema katahi ra ano ka mana tona no- hoanga. (4.) Kaua he mahi e mahia e te Kauni- hera ki te kore e noho he korama ki to ratau Whare huihuinga, e whai korama ai ina hu- ihui nga Mema me tae te hawhe te nuinga atu ranei o ratou ki reira. Engari ki te tu- pono tokoono tonu nga Mema o te Kaunihera o tetahi takiwa kia tokowha o ratou e huihui e whai korama ai. (o.) I nga huihuinga o te Kaunihera, mehemea kei reira te Tiamana, ko ia hei tumuaki Tiamana, engari ki te ngaro ia i tetahi huihuinga ma nga Mema i rokohanga ki reira e whakatu he Tiamana nao tera hui-