NAMA 15, O TE TAU TUATORU.,_____WAIRARAPA. OKETOPA MANE 15th 1900. [Wharangi No. 1] TE PUKE KI HIKURANGI. _____ [PUTEA.]

WHAKAMARAMATANGA MO TE HAAHI. O INGARANGI.

Upoko 1. 1. 2. 1, Kahore i mohiotia te tangata tuatahi, nana i kauwhau te Rongo Pai ki Ingarangi, e kiia ana e etahi o nga Kaumatua o mua, i tae ano a Paora ki reira ; i muri mai o tona haerenga tuatahi ki Roma ; e korerotia i nga mahi a nga Apotoro Mh. xxii—21; otira kaore tenei i mohiotia heoi ano ko te ki noa a Keremeneta, Piripai iv—8 ; Pihopa o Ro- ma, i tana pukapuka ki te Haahi o Koriniti, i tae a Paora ki te mutunga mai o te whenua, i te taha ki te Hauauru ; kotahi rawa te mea i tino marama, ko te tae wawe o te Rongo Pai ki reira, i le takiwa ranei i nga Apotoro i muri tata mai ranei. 2. Tera ano tetahi rangatira o tetahi waahi o Ingarangi, ko Karatako (Caradoc) te Ingoa, i Whawhai ki nga taua o Roma i te takiwa i a Karauria Hiha A. D. 43 ; a riro herehere ana ia ki Roma. Ko tona papa ko Parana (Bran) i puritia ki Roma e whitu tau, he mea mo tana tama mo Karatako, kei Whawhai ano ki nga tangata o Roma; e kiia ana i tahuri mai taua Kaumatua ki te Whakapono ki a Tex. a tona hokinga ano ki Ingarangi, ka whakaakona e ia tona Iwi ki nga, tikanga o te Whakapono. 3. Tera ano tetahi wahine e whakahua- tia nei e Paora te Ingoa i a 2 Timoti iv—21, ko Karauria wahine a Purena, he tamahine taua wahine na tetahi Kingi o Ingarangi, i whakahoa taua Kingi ki nga tangata o Roma koia i marenatia ai taua tamahine a Karauria ki tetahi o nga rangatira o Roma ki a Purena. He wahine Whakapono tenei, he wahine ra- ngatira, kua puta ano tona aroha ki tona Iwi ake, kia whakaakona ki te Rongo Pai o Tex. 4. I te tau 200 A. D ; ka puta tetahi kupu a Tereturianu, e ki ana; ko nga waahi o Piritana (Britain) kihei nei i taea e nga taua a Roma, kua riro i a Tex. Heoi kua nui haere te Haahi ki reira i taua wa, ina hoki kua pahure ke atu ki ko noa atu o nga wahi i taea e nga taua a Roma. 5. I te takiwa o te tukinotanga a Tio- keretianu A. D. 308, 304 : kua nui haere te Haahi ki Ingarangi, tetahi tangata i whaka- matea i taua wa ko Arapana (Alban) tona kaainga ko Werurama (Verulm). he Hoia tenei tangata: i te mea e whaia ana nga ta- ngata o te Haahi, ka rere tetahi o ratau he Piriti, ki te whare o Arapana huna ai i a ia, te taenga atu o nga kai-whai ki reira, ka mea a Arapana kia whakaorangia taua Piriti, heoi ka mau ia ki tona kakahu huruhuru ka ka- kahuria iho e ia, puta tonu atu ki waho; ka mahue ko te Piriti ki roto ki te whare, tona putanga atu ki waho, ka hopukia ia e nga kai-whai, ka kawea ki te aroaro o te Kai- whakawa, a ka whakahaua kia anga ki te tahu whakahere ki nga Atua Maori; tona korenga e whakaae, ka kiia ia kia patua. E mau tonu nei tona Ingoa ki te waahi i patua ai ia; e kiia ana hoki taua waahi ko "St Alba- ns" i hangaia hoki he whare Karakia ki reira i muri iho ; hei whakamau maharata- nga mona. 6. No muri mai o tenei, no te tau 314 A. D. Ka karangatia e Konotataina (Constan- tine) tetahi Hinota Pihopa kia huihuia ki Are (Aries) i te Tonga o Karia (Gallia) e takoto nei ano nga tuhituhi o taua Hinota, me te mau ano nga Ingoa o nga, Pihopa i tae ki reira. Tokotoru nga Pihopa o Ingarangi i tae ki reira, no Ranana (London) no Ioka (York) no Karerona (Caerleon) kotahi hoki te Piriti, kotahi te Rikona. 7. E kiia, ana ano he Pihopa no (Britain) etahi i tae ki te Hinota o Naihia i te tau 325 A. D. Otira kihei i takoto toitu nga tuhituhi, koia i kore ai e ahei te whakapumau i tena ki. Engari te Hinota i huihuia ki Tarakia (Sardica) i (Thrace) i te tau 347 A. D. Me tetahi ano i huihuia ki Arimenamu (Arimi- num) i Itari, i te tau 3GO A. D. I tenei Hi- nota e homai moni ana te Kingi ki nga Pi- hopa o tawhiti, hei whakaea i nga moni i pau i te roa o te huarahi: ko te nuinga o nga Pihopa o Piritana', (Britain) kihai i whakaae ki te tango i taua moni, torutoru rawa nga mea i whakaae, he rawa-kore hoki no ratau. Na tenei korero i mohiotia ai kua tokomaha noa atu nga Pihopa o Piritana i taua wa. 8. I muri mai o te tau 400 A. D ; kua hoki iho te kaha o Roma, i te mea e wha- kaekea tonutia ana e nga Iwi o waho ; No te tau 410 A. D ; ka whakarerea a Piritana (Britain) e Hononu Kingi o Roma, whaka- hokia ana e ia ki Roma nga Kai-whakahaere o te Kawanatanga o taua motu, me nga Hoia e 20,000 mano, e tiaki tonu ra i reira i mua. Katahi ka whakaekea mai e etahi o nga Iwi o te Tua-whenua : No te tau 429 A. D ; i timata ai te whakawhiti o nga Ha- kona (Saxons) ki Piritana me te Whawhai ki te tangata whenua, me te tango ano i te whenua mo ratau. Ke maha nga Iwi o nga Hakona, kihai hoki i huihuia ki te kiingita- nga kotahi; haere ana he Iwi tango ana i tana waahi o te whenua i tupono ai, me te patu, me te pei i te tangata whenua, a riro katoa i a ratau te nuinga o te whenua ; ko te taha anake ki te Hauauru o Ingarangi, ko te pito hoki ki te Raki, ara ko Kotarani (Scotland) nga waahi kihei i riro i a ratau ; ka ara ake i konei e whitu nga Kingitanga, ko to ratau Karakia ko to o ratau Tipuna, kihei hoki ratau i aro mai ki te Karakia o te Iwi i peipeia nei, i patupatua nei e ratau, ara he tamariki ataahua, e rite ana te pai o te ahua ki to te Anahera (Angel).

Upoko n. 1. 1. Te tangata nana te whakaaro kia ka- uwhautia te Rongo Pai ki nga Hakona i Ingarangi, ko tetahi o nga Pihopa o Roma ko Kerekoriu (Gregory) i tupu ake ai taua whakaaro ana, no te takiwa kahore ano ia kia Pihopa noa, engari he Atirikona ia no te Haahi o Roma ; e kiia ana he kitenga nona i etahi tamariki i Roma e hokona ana hei pononga, ka uia e ia to ratau whenua, tona i rongonga ko Ingarangi, he whenua hoki e noho kuare ana ki te Rongo Pai, o Tex. Ka hiahia tonu ia i reira ki te Haere ki te kau- whau -i te Rongo Pai ki taua whenua, pupuri noa ana ona hoa, kihai ia i pai, katahi ratau ka anga atu ki te Pihopa mana ia e pupuri; na te kupu hoki a te Pihopa i whakaae ai ia ki te noho. 2. Te matenga o te Pihopa, i muri iho ka whiriwhiria ko Kerekoriu hei whakakapi mona, tona tuunga hei Pihopa, katahi ka mana tona hiahia mo te Rongo Pai, kia kawea ki Ingarangi. Tonoa ana e ia ko Akutini, (Auguostine) he Timuaki no tetahi whare Monaki i Roma, e wha tekau hoki ona hoa, he Monaki ano no taua whare. I hoatu ano e ia he pukapuka, he aha noa iho, hei mauranga ma ratau, rao ta ratau mahi ina tae ki Ingarangi, me etahi pukapuka ano ki nga Pihopa, ki nga Kingi o Karia (Gallia) or (France) kia manaakitia haeretia ai ratau, to ratau haerenga kihai i tika atu ki te whe- nua i mauria mai nei i reira nga tamariki i kitea ra e Kerekoriu ki Roma, no te pito hoki era ki te Hauraro, engari i tirohia he waahi pai hei unga atu mo ratau, ko Keneti (Kent) i te pito ki te Tonga. Te Kingi o Keneti i taua wa ko Eterepaata (Ethelbert) ko tana wahine he Karaitiana ; he tamahine hoki na te Kingi o Paris, tona Ingoa ko Peata (Ber- tha) i tukua ai e tona papa hei wahine ma Eterepaata, he whakaaetanga nana kia mau tonu taua wahine ki te Karakia Karaitiana, kia kaua hoki e pehia e te tangata whenua. Te taenga o taua wahine ki Keneti ka hanga ka whakapaia hoki e te Kingi tetahi o nga whare Karakia o mua, hei whare Karakia mona ; e tu tonu nei taua whare i Kanati- pere (Canterbury) tona Ingoa ko "St Mar- tins." Heoi kua rongo taua Kingi me tona Iwi ki te Rongo Pai kua ahua rata : na konei Akutini i tika ai ki reira i timata ai ki tana mahi. 3. No te 7 o nga ra o Akuhata i te tau 596 A. D ; i u ai Akutini ratau ko ona hoa ki Keneti, whakaaetia ana e te Kingi he no- hanga mo ratau ki Kanatipere. I muri kua Whakapono te Kingi kua Iriiria, Kua wha- kaae hoki te nuinga o tona Iwi ki te Rongo Pai, kihai i roa, ka hoki a Akutini ki Karia, kia whakapakia ia e nga Pihopa o reira hei Pihopa mo Ingarangi: na te Pihopa ia o Are i whakapa. I tae ano etahi o nga hoa o Akutini ki etahi o era atu Kingitanga o nga Hakona, me te whakarongo ano etahi o nga tangata o reira, ki ta ratau whakaako ; he tokomaha hoki i Iriiria, otira i muri mai kua hoki katoa enei ki o ratau Karakia o mua. Heoi ano te Iwi i mau tonu, ko nga tangata o Keneti. No te tau 635 A. D. ka hiahia a Pirinuha (Brinus) ki tenei mahi, a tonoa ana ia e te Pihopa o Roma e Honoriu, ki te Kingitanga i te takutai o te taha ki te Tonga o Ingarangi ki Weheke (Wessex) na ana i Whakapono ai te Kingi me te Iwi, noho tonu iho ia hei Pihopa mo taua wahi. 4. No te tau 605 i mate ai a Akutini, otira i a ia ano e ora ana, ka puta tona wha- kaaro kia, kerero ia ki nga Pihopa o te Hahi o mua e noho ra ki Weera (Wales) kia wha- kakotahitia he tikanga mo le Haahi katoa i