[NAMA 17, O TE TAU TUATORU.] WAIRARAPA. NOEMA TAITE 15th 1900.____[Wharangi No 1] TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA.]

WHAKAMARAMA MO TE HAAHI O INGARANGI. UPOKO III.

1. Nga Northmea, ara nga (Danes) no te tau 787 A. D ; ka timata te kokiri mai ki Ingarangi, o etahi Iwi o nga whenua o te raki o luropi. Te Ingoa nui i huaina kia ratau, he (Northmen) ara he tangata no te raki. No muri mai ka whakapotoa taua Ingoa, ka kiia he Nomana, tetahi Ingoa hoki o ratau he (Danes) I miri haere etahi o ratau i te takutai o luropi, a tae noa ki Itari, ki (Sicily) ko etahi i pumau te noho ki tetahi waahi o (France) e anga mai nei iu Inga- rangi, a tahuri noa i reira ki te Whakapono, me te ata noho ano i runga i nga tikanga pai, nui atu te raru o Ingarangi i aua Iwi, e rua rau noa nga tau : He nui hoki nga whenua o te taha ki te Rawhiti i riro i a ratau, a hoha noa iho te tangata whenua ; ko nga taonga i murua, ko nga pa, ko nga whare Karakia, ko nga whare o nga Monaki i tahuna ki te ahi, ko te whenua katoa i ta- katakahia, he wa ano ka kake ko te tangata, he wa ano ka kake ko nga (Danes). 2. (Alfred) no te tau 871 A. D; ka tu ko Alfred hei Kingi mo (Wessex) i tona tama- rikitanga ka tae ia i tona papa ki Roma, whakaakona iho ia ki nga kura o reira. Nui noa atu tona mohiotanga i to te tokomaha o te tangata. I te timatanga o tona Kingi- tanga, ka nui haere te kaha o tona hoa riri, a rere noa ratau ko ana tangata ki te hanga pa mo ratau, i te waahi e ngaro ana i te hoa riri. A, i te mea ka huihui nui mai te ta- ngata ki a ia, katahi ka whawhaitia ano e ia nga (Danes) Te mutunga o taua wha- whai, kihei ratau i taea e ia te pei atu i taua whenua. Otira i whakarite Kawenata ia kia ratau, whakaaetia ana e ia to ratau King:, hei Kiingi mo te taha ki te Rawhiti, wha- kaae ana hoki taua Kingi me etahi o ana rangatira e 80, kia tahuri mai ki te Whaka- pono. To ratau Iriiringa, ko Alfred tonu te matamua mo ratau, katahi ka mutu te whawhai, ka ata takoto hoki te whenua. 8. I te mea ka kore nei he raruraru, ka tahuri a Alfred ki te whakatipu i nga naahi pai, ki te whakakaha hoki i nga mahi a te Haahi, tikina ana e ia i etahi atu whenua he tangata mohio hei whakatu kura ki Inga- rangi. Nana ano etahi pukapuka i tuhituhi hei whakaako i tona Iwi, ka takoto hoki i a ia etahi ture pai mo tona whenua, te putake o ana tare, ko nga tare kotahi tekau a te Atua, na enei tikanga a ana i pai ai te noho a te tangata, a mate noa ia i te tau 901 A. D ; e 53 o ona tau : E 3O ona tau e Kiingi ana. E 23 ona tau ka tu ia hei Kiingi. 4. He nui atu nga raruraru o Airana i o Ingarangi, i te mahi a nga (Danes) I tahuna e ratau nga whare Karakia, me nga whare Monaki, he tokomaha hoki nga tangata i whakamatea e ratau, i horo ano hoki i a ratau a (Armagh) te pa i noho ai nga tanga- ta mohio o Airana, ko te take tenei i mate ai a (Dermont) te Akepihopa, he pouri nona mo te horonga o taua pa. o. I tae ano te mana o te Akepihopa o Ioka ki te pito ki te Tonga o Kotarani, he nui no nga Karaitiana o taua whenua, i hia- hia nga rangatira kia hanga he whare Ka- rakia mo ratau. I te mea kua oti te whare Karakia te hanga e tetahi rangatira, ka whakaritea etahi ona whenua, hei Pariha mo taua whare Karakia, kaore i tino marama te wa i whakaritea ai te nuinga o nga Piho- patanga o nga Pariha o Kotarani. Na n Keneti (Kenneth) ia, na te Kiingi o Kotarani i whakapumau te Pihopatanga, o St Andrews, i te tau 840 A. D ; Nana hoki i whakatakoto e- tahi ture pai, kia ahua hopohopo te tangata ki nga whare Karakia, ki nga Minita hoki o te Haahi, kia mau hoki ki nga ra kua motuhia hei whakahonore mo to ratau Kai-whakaora, mo te hunga tapu hoki. 6. I tae ano nga (Danes) i tenei wa ki Weera (Wales,) na te nui o te whawhai kia ratau, i wareware ai te tangata Whenua ki nga tikanga pai, ki nga Ture, no reira i nui ai te whakahe o nga Pihopa kia ratau. 7. No te tau 942 AD i puta mai ai tetahi tangata aui i roto i te Haahi o Ingarangi, ko Dunstan tona Ingoa i tona Tai-tamarikita- nga ka tae ia ki France, ka noho ia ki roto i tetahi whare Monaki, no tona hokinga mai i whiriwhiria ai ia hei Timuaki mo tetahi whare Monaki i Glastonbury; na ka timata ia ki te whakako i a ana Monaki ki nga ti- kanga o nga Monaki o France:— I muri mai i tenei ka whakaturia ia hei Pihopa mo Ranana, a, kihei i roa ka meinga ia hei A- kepihopa, mo Kanatipere (Canterbury) i te tau 959 A. D ; A kaha tonu tona tohe, kia wkakaritea ana tikanga e nga Minita katoa, ara, kia noho takakau nga Minita, i mua atu i tenei, kei nga Minita te whakaaro mo tona marena, mo tona noho takakau ranei: I pai- ngia e te Kiingi, e Etikana (Edgan) nga tikanga a Dunstan, i tuaratia hoki e ia, a, nui haere ana nga Monaki pera, me te nui haere ano to ratau mana. 8. No te tau 967 A. D ; Ka karangatia e Kiingi Etikana (Edgan) tetahi huihui o te Haahi, he pai etahi o nga tikanga o taua huihuinga, i whakahaua nga tangata katoa kia whakakona nga kupu o te whakapono, me te Iwi a te Atua kia ratau tamariki, note- mea ki te kore tetahi e matau ki aua mea, e kore e tika kia karangatia he Karatiana: I kiia ano kaua nga Piriti e korero ngutu kau, i te mea kaore he pukapuka Inoi, kei hee i te wareware ta ratau korero i nga Inoi;— Na tenei tikanga i kitea ai, he pukapuka Kara- kia ta ratau i reira;— I whakaritea ano hoki he whiu mo nga hara o te tangata, (tirohia te korero timatanga o te riringa, wharangi 274) otira kaore he kupu i roto i nga mahi o taua huihui, mo te Inoi kite Wahina kia Meri, ki te hunga tapu ranei; No konei i ki- tea ai kahore ano te Haahi o Ingarangi kia mau noa ki enei ritenga hee a te Haahi o Roma. 9. Kihei te Iwi i pai ki whakanohoia nga . Monaki ki roto ki nga whare o nga Minita o nga pariha, otira na te nui o te mana o ' (Dunstan) i taea ai taana i pai ai, koia te tino tangata whakahaere o te Kawanatanga o Ingarangi, i te takiwa o etehi o nga Kiingi. No te tau 989 A. D ; I mate ai ia;— Ko (Elfrie) tona whakakapi hei Akepihopa mo Kanatipere, i tuhituhia e ia etahi pukapuka hei whakahe i etahi o nga whakaakoranga he a te Haahi o Roma, i whakatakotoria hoki e ia etahi tikanga mo nga Minita, tetahi mo te Inoi a te Ariki, mo nga kupu o te whaka- pono, mo te Rongopai hoki o te ra, kia wha- kamaramatia ki te reo o te Iwi i nga Ratapu katoa, no tona matenga i te tau 1006 A. D : Ka tu ko Arawheti (Alphage) hei Akepihopa i muri i a ia;— I taua wa i whakapaea a Ka- natipere e nga Teini (Danes) i riria e Ara- wheti (Alphage) a ratau mahi nanakia, kihei hoki ia i pai ki te tono moni ma ratau i te Iwi, koia i whakamatea ai ia e ratau, i rite hoki ia kia Tepene, puta ana taana Inoi mo ona hoa-riri, me taana tuku ano i te Haahi kia Tex. kia tikina. 10. No te tau 1013 A. D ; I riro ai te Kii- ngitanga o Ingarangi i nga Teini (Danes). Ko Kunuti te mea i whakaturia hei Kiingi mo ratau, he Karaitiana ia, na konei ia i hia- hia ai kia utua ki te mahi pai nga mahi kino o mua, a tona Iwi ki te Haahi o te whenua, he tangata pai ana tikanga, otira kihei i roa te Kiingitanga o ana tama i muri i a ia, kihei hoki nga tangata whenua i pai kia tu he ta- ngata Iwi ke hei Kiingi mo ratau, tonoa ana e ratau he tangata ki Karia, hei tiki i te Mokopuna a to ratau Kiingi, i peia atu nei ki reira, ko tona Ingoa ko Eruera. No te tau 1042 A. D ; I tu ai ia hei Kiingi i whakatupuria ia ki Karia, he Wahine Ranga- tira hoki no reira tona Whaea, na konei i u ai ana whakaaro ki nga tikanga o taua Whe- nua; He nui te mauahara o nga tangata. Whenua mo tona whiriwhiringa i etahi o nga Minita o Karia, hei tangata nunui mo te Haahi o Ingarangi. 11. Tetahi mahi ana ko te hanganga o tetahi Whare Karakia nui ki Ranana, te Ingoa o taua Whare ko "Westminster Abbey." He mahi ata whakaaro te motuhanga o taua Whare hei Whare Karakia ki te Atua. He tokomaha nga Pihopa me nga tangata nunui i huihui mai. No muri tata iho kanui te ta- ngi mo tona matenga, ahakoa he nui tona whakaaro ki nga tangata o Karia, koingo to- nu tana Iwi ki a ia, he tika no taana whaka- haere, he whakaaro nona ki te Atua, he momo hoki ia no nga Kiingi o mua iho; Na te kore tamariki a Eruera, i tu ai ko tona taokete ko Harora (Harold) hei Kiingi i mu- ri i a ia, he tama ia na tetahi Rangatira. Na (Earl Godwin.) 12. He mea pai kia korerotia i konei te ahua o te Haahi o Ingarangi i taua wa, ko te nuinga o nga Whenua kei nga Rangatira, kei nga tangata nunui te nuinga haeretanga o te Whakapono, a hanga ana e nga Ranga- tira he Whare Karakia, ki tera waahi, ki tera waahi, kia pumau ai te noho a te Minita ki roto kia ratau, hei whakaako ia ratau, me te Iwi hoki, otira kihei te Minita i tukua kia noho ki tetahi waahi, kia rite ra ano he ora- nga mona, taua oranga he Whenua i mutu- hia mo te Haahi, he kai hoki, he aha ranei a, e homai tonu aua e te Iwi. I peratia ano