[NAMA 8, O TE TAU TUATORU.]______WAIRARAPA. HUNE HATAREI 30th 1900._____[Wharangi No. 1] TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA.]

TE IWI MAORI. WAAHI n.

E tino marama ana kia tatau tenei ko te Whenua te matua o te tangata, ma te Whe- nua ka whiwhi ai ki te kai, ma te Whenua ka whai waahi nohoanga, ka puta mai ai hoki he oranga i roto i nga whakahaere mahi Paamu, i nga mahi whakahaere reti Whenua e puta mai ai he moni, hei tiki i nga mea e hiahiatia ana e te tangata hei whakapai i te Whenua, hei hoko Kararehe mo runga i te Whenua, me era atu hiahia katoa a te tangata e rite ana ki tenei, te ta- ngata rahi te Whenua ka rahi ano te putanga o te painga kia ia, te tangata iti te Whenua ka iti ano te painga e puta mai kia ia, enei e rua ma te pai o te whakahaere e whiwhi ai ki te ora, ki te kino te whakahaere kaore e whiwhi. Te mea nui o tenei take ko te pu- puri i te Whenua, kia kaua e riro i te hoko, ara i nga hoko moumou moni penei me ta te Maori e kite nei tatau, engari mehemea e penei ana me ta te Pakeha tu hoko, mo te moni rahi atu i tana i hoko ai, a ka puta mai taua moni ka whakamahia ki nga mea e kaha ai te puta mai o nga hua ki a ia, rahi ake hoki i te moni i hokoa ai e ia taua Whe- nua, he penei ta te Pakeha tikanga, e kore ia e hoatu i te hereni i runga i tetahi mahi, kia hoki mai tekau ma-tahi nga kapa, ka ngaro atu tetahi kapa, kia whakamahia ranei te pauna, ka hoki mai tekau ma-iwa hereni, ki te penei te ahua he mate, engari kia haere te pauna ki te tiki i te rua tekau ma-tahi hereni haere atu ki runga, te hereni kia tekau ma-toru kapa haere atu ki runga, ki te pera te haere o tana ka mohio ia kai te pai ano te haere. Ko tatau ko te Iwi Maori ehara o tatau Whenua i te Whenua hoko ki te moni, penei me te Iwi Pakeha, engari ko o tatau Whenua he mea tapu, he mea tuku iho i o tatau Ti- puna kia tatau, kaore he mate i runga, i runga i to tatau mangere ki te tiaki pai i o tatau Whenua, ki te kimi i nga huarahi pai e puta mai ai he oranga pai mo tatau, i ru- nga i taua mate o tatau i te mangere, haere ana tatau ki te hoko ki te mokete i o tatau Whenua, riro mai ana nga moni, tuhaina ana e tatau ki roto ki nga toa hoko kakahu, hoko kai, kawea atu ana ki nga Paparakauta whakapau ai, ki runga ki nga hiahia o tera Whare, ki nga papapurei Hoiho whakapau ai ki runga ki nga hiahia o tera mahi, ki nga tini huarahi ranei o nga hui Maori ruke ai a ngaro atu, e rite ana ki te whakatauki nei "Ki te makaia te kohatu ki te kopu o te Moana, e kore e hoki mai hei taonga mo te tangata nana i maka" He nui nga whaka- marama i nga he i pa ki runga ki o tatau Whenua, i runga i te mangere katahi, i ru- nga i te kuare ka rua, waihoki ko te tino mea nui ko te kimi i te huarahi hei arai i nga hiahia o nga tangata ki te hoko ki te mokete ranei, haaunga te riihi Whenua. Kaati kua tae o tatau Mema Maori ki roto i te Pare- mata hei mangai mo te Iwi Maori, ki te whakaatu i o tatau mate ki te kimi hoki i te ora hei rongoa i aua mate, timata mai i te tau 1870 tae mai ki naianei, kaore ano he tino painga he ora mo te 1 wi Maori kia puta mai i roto, heaha te take ? he kore kaore e kotahi te whakaaro o te Iwi i waho, me nga Mema Maori i roto i nga Runanga e rua, na te whakakake na te puhaehae na te matau- ranga kore tatau i wehewehe, koia nei to tatau mate. E te Iwi, kaati ra te penei huia te whakaaro kia kotahi, o nga Rangatira me nga pukenga korero, me o ratau Hapu o te Iwi Maori, putikitia tatau kia kotahi te wha- kaaro ki te rapu anake i te oranga mo tatau, koi tata ana kia tatau. Titiro, o te timatanga o te tu o tenei mea o te Paremata, me te whakahaerenga o nga Ture e pa ana ki o tatau Whenua, kaore ano he Kawanatanga i hanga i tetahi Ture "hei tiaki i a tatau me o tatau Whenua, ko nga Ture e mahia ana e aua Kawanatanga he hoko he mokete i o tatau Whenua, e kite nei tatau e heke tonu nei ki te po. Engari ka- tahi ano te Kawanatanga ki te Kawanatanga o to koutou whanaunga o te Konore Timi Kara, e tautohe nei ki a tatau, i roto i a tatau tini hui kua pahemo ake nei, kia whakaae atu tatau i runga i te whakaaro kotahi o nga Rangatira, o nga pukenga korero me o ratau Hapu o te Iwi Maori he ahakoa i waho, i roto ranei i te Paremata, kia whakaotia he Ture hei arai i te hoko raua ko te mokete kino (kai Whenua) he aha ta tatau utu mo tenei pai a te Kawanatanga, he pakaru i ru- nga i te whakakake i te puhaehae, o nga Rangatira me nga matauranga me o ratau Hapu o te Iwi Maori i waho, tae atu ki roto ki te Paremata. E te Iwi ki te penei tonu te ahua mo tatau e kore tatau e whiwhi ki te ora, koia tenei te putake o to tatau mate i runga i to tatau Motu, ehara tenei whakaaro e te Iwi i te huarahi e tupu ai tatau me o tatau uri, engari whakakotahitia tatau i naianei, ki te whakaae i te tono a te Kawanatanga o to tatau whanaunga, e tono mai nei kia tatau, kia whakaaetia te Ture arai i te hoko me te "mokete kino" ahakoa ki te Kawanatanga ki nga Pakeha noa atu ranei i tenei tuunga Paremata ano, kia oti tenei Ture te whakaae e tatau, katahi tatau ka tahuri ki te whaka- haere i nga tikanga e puta mai ai nga hua pai kia tatau, me o tatau uri, i roto i nga mahi Paamu (ngaki Whenua) whakatipu Kararehe, reti Whenua ranei i runga i te mokete ki te Iwi nui (Pakeha Maori) kia whiwhi ai tatau ki te tino utu tika o nga tu Whenua e tukuna ana kia retia. Kaati e te Iwi ki te kore tatau e whakakotahi i a tatau, ka whakamanaia tenei Ture e te Paremata ki te Tai-Rawhiti, me nga Hapu e uru ana mai ki taua whakaaro, I muri i tenei tera tatau e kite ka unuhia e te Kawanatanga tona mana arai i te hoko, ahakoa ki te Kawanatanga ki nga tangata noa ata ranei, i nga Whenua i waho o te Ture Kaunihera kua tuia ake nei, ko reira tatau kite ai i te mea kino, ara ka haramai nga taniwha horo Whenua o te Iwi Pakeha ki te rui haere i te taonga nei, i te koura hei whakakape i o tatau whatu me o tatau hine- ngaro, e hinga ai tatau ki te aroaro o te parekura nei, o kai-a-te-haku, auahi ana te whakarerenga ki raro, haere atu ana i te Iwi Pakeha i runga i tenei kupu, i kawehi-e- terekareka. "Te Puke Ki Hikurangi."

TURUPA AHERE HOHEPA. Ko Turupa Ahere Hohepa, ka mutu tonu nei te Maori tuturu i haere i roto i nga Ropu Hoia o Niu Tireni ki te Whawhai i te pito Whaka-te-tongo o Awherika; haunga nga Awhekaihe he nui noa atu era, a ko ia hoki tetahi e nga Tai-tamariki o te Iwi Maori i haere nei ki Ingarangi i raro i a Kapene H. P. Tunuiarangi, i te ra whakahari ki to tatau Kuini, ara i te ra o te Taimana Tiupiri. Kaati kai te mohio ano tatau ki te kupa mai a te Kawanatanga o Ingarangi, kia kaua rawa tetahi Maori e uru ki roto i tenei Wha- whai. He maha o te Iwi Maori i tono, kia tukua ratau ki te Whawhai mo te Kuini, engari kore rawa i whakaaetia. I te tuatahi, i tono ano a Ahere Hohepa, ki te Kawanatanga kia tukua ia ki te Wha- whai, engari i whakakahoretia tana tono e te Kawanatanga, engari na runga i tona kaha me tona tohe tonu, me te rongo hoki o nga Pakeha Rangatira o Heretaunga, ki tona hiahia nui ki te haere ki te Whawhai, a riro ana ma aua Pakeha Rangatira ia e tautoko, me ta ratau mahi hoki ki te kohi moni hei utu i tona haerenga, me te tae tinana hoki o aua Pakeha ki a Timi Kara, tohe ai kia tukua a Ahere Hohepa, no runga i te nui o te tohe aua Pakeha a whakaaetia ana e Timi Kara. He nui te tohe a nga Nupepa Pakeha kia kaua a Ahere Hohepa e whakaaetia kia haere, engari na runga i te kaha o nga kai hapai i a ia, i whakaaetia ai ia kia haere. No te 3 o nga ra o Aperira i tae mai ai tana reta ki tona matua ki a Hohepa, he mea tuhi mai i Ihi Ranana, he nui ano nga korero mihi i roto i taua reta, me tona wha- kaatu mai hoki kua whakaturia ia hei Ko- para, a i muri i tenei ka tae mai ano te rongo kua uru ia ki roto i nga Apiha o nga Ropu kawe korero a Roore Ropata. Kaati he tuunga uaua tenei, ko nga tangata mohio anake toa hoki, e whiriwhiritia ana mo tenei mahi, heoi [E mihi ake ana hoki te ngakau ki a ia, mo tona kaha me tona toa hoki ki te Whawhai mo te mana whakahirahira o to tatau Kuini, me ona Iwi hoki e pae ana i raro i tona mana, me te hoki pai mai hoki o ona rongo ki muri nei ara ki te Iwi, hei tirohanga ma te kanohi, hei wawatatanga hoki ma te ngakau o nga Tai-tamariki i mahue iho i a ia ki muri nei, koia i anga ake ai te ngakau ki te Ariki ki to tatau Matua i te waahi ngaro, kia tiakina ia i runga i te kawenga a tona ngakau kia tae ia ki tera mahi taimaha, a ma te Ariki ano ia e arahi mai ki te waahi i haere atu ai ia i te Iwi, heoi kia ora kia ora.] Tenei ka Perehitia atu e matau tana reta o muri nei, he mea tuku mai kia Perehitia e "Te Puke Ki Hiku- rangi :—