[PUTEA.]

Aotearoa te Waipounamu

Ingarihi

nei, kua titiro ki te ngakau pouri o "Te Puke Ki Hikurangi'' e tika ana, e pono ana, ehara hoki i te mea whakaaro noa na te ngakau me te hinengaro, engari he mea kite tonu e te kanohi, he mea hamama e te waha, he mea poropoaki e te reo, haere ra, haere ra, ki tou tini ki tou mano i te po, i roto i te tautoko a te hunga e tuku mai nei i o ratau whakaaro whakatika, whakapono mo toku ngakau pouri mo te Iwi, puta mai ana he maramatanga, e haere ake ana i raro i te puhera me te turanga rama koura, tena ano hoki e tukua mai etahi tangata o te Iwi me nga Tai-Tamariki nae nga Tai-Tamahine kua akona ki nga kura matauranga o ratau ma- hara tika, pono, ehara nei i te mea whakaro noa na ratau, engari he mea tuturu, no roto i te ngakau pono me te hinengaro ata rapu marie, e rite ai nga pauna o te hinu, e tiaho ai ki te katoa tenei maramatanga mo te tinana kikokiko tangata he mea whakatipu e te toto, i ma roto mai i te wai-u me te taro o te weraweratanga, he mea uhi te tinana ki, te huruhuru kararehe, he hoa-riri no te ma- taotao me te hukapapa, he mea whakamakuku te korokoro ki te wai-matao o nga awa me nga puna wai-manawa-whenua, enei katoa he kai arahi anake i te toto hei parau i roto i te tinana, hei whakawairakau mo te kikokiko me te uaua hei hapai ki te tokomahatanga, hei arahi i te matuaiwi e tae ai ki te 70 me te 80 tau, te taupa o te tinana tangata, ko te wairua kaore ona rohe, he tangata ke hoki nona tera taonga, kaore e mau i te ringa tangata te hopu te pupuri mehemea ka he te hopu, ko tenei taonga ko te wairua e mau ai te pupuri kia roa ai nga ra e noho tahi ana i te tinana, ma nga whakahaere anake a te tangata mo tona tinana, hei taiepa kohatu mo te wairua e mau ai te pupuri e taea ai te rohe mo te tinana me te tokomahatanga. Ka tora enei tau e korero ana au i te nga- kau pouri mo te tinana tangata, no tenei tau 1901 ka whakaatu nga Nupepa Pakeha i te tokomaha o nga Iwi e rua Maori Pakeha, e panui ana nga hepara a te Iwi Pakeha i te tokomaha o nga Iwi e rua Maori Pakeha, kua tangohia mai e ,,Te Puke Ki Hikurangi, taua whika mana e whakaatu ki nga marae, kua puta i te nama 24 o te tau tuatoru wharangi 5, - ko taua whika e 810,536, ka unuhia i roto i tenei whika e 39,854, ko te whika tenei o te Iwi Maori, ka mahue atu te toenga e 770,682 ko te whika o nga Pakeha ye whika o nga -Hainamana e noho ana i Aotearoa me te Waipounamu e 8077 ko a ratau Wahine e 34, kua hopu to tatau Ka- wanatanga i te ngakau pouri o "Te Puke Ki Hikurangi" kua timata te tatau i te Iwi Maori e mohiotia ai te pikinga whakarunga me te heke ki raro i te ihonga o te kore mo- rehu o te poroporoaki haere ra haere ra, he pai tenei tikanga kia tuhituhia nga ingoa o te lwi me tona whika. Ka korero ake au mo te whika o te Iwi Maori 39,854 ko tenei whika e rua nga ahua" tangata, he Maori tuturu, he Awhekaihe, he, takawaenga no nga Iwi e rua e kimi ana te mahara i .runga i te ahua o te Maori me ona toto. Kua panui -nga matauranga kua he nga toto o te Iwi Maori, he tika tenei whakaaro he pono, me titiro ki te Awhekaihe me o ratau Iwi, he kaha he matauranga he atahua he mateoha he ora roa. Mehemea kua panuitia te whika o nga Awhekaihe, penei katahi ka marama te whakaaro ki te pupuri i te tipu whakaru- nga o nga Awhekaihe i runga i te pai o ratau toto, haunga ia nga mate tipu i roto i te tinana te whare o te wairua, ki te kitea ko nga toto tenei e tipu whakarunga ai te Iwi Maori ki te tokamahatanga me te mataura- nga me te ora, ka pehea ki te honoa tenei Oriwa ngahere ki te take o te. Oriwa ata tipu, kua kite tinana te kanohi i tona ata tipu me tona matauranga, tona nui tona ora kua ki nga moutere o te moana, kua kitea nuitia e o tatau kanohi te matauranga te mohio te kaha te atahua te u ki te kupu, te ora o tenei ahua tangata o te Awhekaihe, ko te ahua kiri tenei o Iharaira e kitea nei e tatau i nga morehu o nga Hurai e mau ana, e noho nei i o tatau aroaro, e whakaatu ana mai i te kiri o to tatau Ariki e whakaponohia nei e te ao katoa, he takawaenga nei hoki ia i wae-. nganui i te rangi me te Whenua, ko ona toto te maramatanga te ora o nga Iwi i raro i tona rangatiratanga, whatorotia atu te kiri o Aperahama, o Ihaka, o Hakopa, heoi te mea e waiho atu ko te tohu o te Kawenata i hoatu ra kia Aperahama. Tirohia te ata tipu o te tangata i te kapu o nga waewae tae noa ki te mahunga, e mi- hia e korerotia ana i nga wahi katoa. E kore e korerotia e mihia te tangata tipu kino haaunga ia te tipu kino i roto ite whaka- pono ; engari -ko te tipu pai tona o tona ahua tangata, e whakatauakitia nei "toia nga waewae o to tamahine, kia pai ai te haere i te papae ki Manutuke, hei ingoa mou ki te roro o te whare o tera tangata ki te marae o tera wahine atu." Koia tenei taua kiri e mau nei i 6 tatau takawaenga, e kiia nei he Hawhe-kaihe ara te kiri o Iharaira, me whai ano te reo, ahakoa iti nei e mau i a koutou he mita no te reo Hiperu, kua ma- rara ki roto ki nga Iwi katoa. . . Me korero ake tatau mo te whika o te Hainamana e 8,077, ko te Iwi tenei e kore- rotia nei e te Iwi Pakeha he Iwi nui, ko tona whika kai runga noa atu o nga whika o nga Iwi o te ac katoa te tokomaha, he Iwi puku mahi kapiti raurau, e tu ai he pouhori moni mana i enei kai e whakahaweatia nei e te Maori, te kapiti, te riki, te kareti, te pahe- nepa, me era atu • kai otaota, he puta noa mai kia ia te rawa nui i roto i te eka kotahi, i runga i te kaha o ona ringa ki te ahuahu i te eka kotahi, he nui nga uta o te eka e retia ana ki te Hainamana, e tae ana ki te rima pauna mo te eka ; ko te take i penei ai te nui o te utu, he mate no te whenua i te Hainamana, hoki rawa atu ki te tangata nona kua titohea te whenua i te kaha o tana whakato i nga raurau ririki nei; kaore ona whenua tuturu o tenei Iwi, heoi ano he mahi ka tini ana moni i te momona o te oneone o tetahi Iwi ke, katahi ka hoki ki tona whenua me nga moni, kaore e nui te kai a tenei Iwi he raihi anake, he iti te tii. he iti te raurau, engari he kaha ki te kai, poaka momona ko tana tupeka he homiana penei te kaha ki te whakahaurangi i te ta- ngata me te waipiro, moe tonu atu mo etahi haora maha; ko tona Atua ko te ra ko te marama me nga whetu, ko nga ika o te mo- ana, he ahua kau maire etahi o ratau Atua; kaore tenei Iwi e mohio ki a ihowa ki a te Karaiti me te Wairua Tapu, e karakiatia nei e nga Karaitiana, no mua noa atu o ratau na Atua, kaore tenei Iwi e mohio ki te • waipuke i a Noa, kaore i roto i ana kaupapa korero, he Iwi mohio ki te tuhituhi heko whakararo ai taua tuhi ko tona kiri i rite ki to nga Awhekaihe o tatau, be taura hu- ruhuru kai te mahunga, ki te tapahia taua taura huruhuru e kore e hoki ki to ratau whenua, ki. te kitea i to ratau whenua tetahi Haina kua motu te taura huruhuru ka wha- kamatea, ko te ture tenei mo tera hara, e kiia ana ko taua taura hei kumenga atu ma to ratau Atua i a ratau ki te rangi ina mate tetahi; e kiia ana ano ki te mate tetahi o ratau ki tenei motu e mau ana te taura hu- ruhuru, ka whakahokia ano ki to ratau na whenua, ahakoa i te hea pito o te ao. Taku whakaaro me tango te Iwi Maori i te rahurahu o nga ringaringa o te Haina- mana ki te oneone o te eka kotahi, kaua e whakahawea te ngakau mo te iti o te putanga mai o te utu a te oneone mo te rahurahu a - o ringa, me noho koe ki te kupu a nga kau- matua e tohutohu nei i nga wa o mua ara, "penapenatia hei ora mo ou uri" e kii ana tetahi kupu "rauhitia ki roto i to konange paku ka whakairi ki te tuarongo o to whare" e korero ana te Karaipiture Tapu, "Huna tou mata ki nga hui, ki nga tangihanga ki nga takaro, e tomo ki tou ruma i roto rawa ana ka kati tou tatau, inoi atu ki tou Matua i te wahi ngaro mana koe e utu nui" ki nga hua o te oneone me te weraweratanga o tou konohi, me tou ruhatanga i te kaha o te wera o te ra raumati, me te maeketanga o te po hoto- ke, whaia tenei e nga tai-tama timata 15 tau 20 3O 40, titiro atu ki mua nga kanohi ki te wa o te maanga o nga pahau me te kaha- koretanga o te tinana, ka tango mai ko te rohe o te oranga o te tinana ki te 70 me te 80 tau totika, ka huri ki muri o te 80 ka matara te rum o te kete, ka taka te taonga huna ki raro i te puhera.