[PUTEA.]

Ranana II. Matenepara Wairarapa. Ki te Etita o ''Te Puke Ki Hikurangi," tena ra koutou, mau e tuku atu tena reta hei mihi maku mo te Pokiha Taranui; i ohorere iho ahau i tooku kitenga iho e panui ana te Nupepa o Karaitiati i te matenga o te Pokiha Taranui, ko tetahi tonu tenei o nga pou to- tara o te motu nei, nana i whakaruru nga hau kaha te tonga tupakaka, i pai ai te noho a nga wahine a nga tamariki i te ra o te pa- kanga a te Hauhau, tera atu nga tau i te 37 i te awa o Waihi e tata ana ki Maketu, koia te take i tukua mai ai e te Kuini te Hoari o te maungarongo kia to Pokiha Taranui, a, i kite ano nga mano i hui nei ki Rotorua i a te Pokiha me tana Hoari, a, i kite ano te mokopuna a te Kuini me tona hoa wahine i a te Pokiha me tona Hoari, i te ra i hui ai nga mano ki te waahi hei kitenga i te Tuuku me tona hoa wahine, i te papa-purei o Roto- rua, ko te Pokiha tona i mua o nga matua e noho ana i runga i tona tuuru, ko tana Ho- ari i runga i ona turi e takoto ana, ko tana Taiaha i tona ringa katau e pupuri ana, ko ona taonga me tana Waka ko te Arawa te ingoa o te Waka i mua tonu i tona aroaro e pu ana, ehara i te ahua kaha tona ahua, engari e ngoikore ana e ngenge ana tona ahua i te pehanga a te mate me nga ra o te kaumatuatanga o tenei hanga o te tangata, ko ona tau ki taku titiro atu ka 80 neke atu ranei; heoi ra ka rongo te kaumatua nei i te haruru o te whenua i te takahanga a te wae- wae a tona Iwi a te Arawa, ka tae te onga- onga te tarahau ki te kaumatua nei me te mea i hikitia i runga i tona tuuru, whiua te rau o te Taiaha ki tahi taha ki tahi taha, me te mea te mahunga ka taka ki te whenua, ka rawe ra ki te konohi i kite, te tu nae te kori a, te pakapaka tawhito a te toa taua tona koringa, i te wa ka tukua ona taonga me te Waka ka tu a te Pokiha ki te mihi ki te Tuuku, me te whakamarama i te ingoa o te Waka ia te Arawa, ko te ingoa tenei o te Waka i haere mai ai o tipuna i Hawaiki i tae mai ai ki Aotearoa nei, tera ano etahi o ana kupu, ka mutu enei kupu. Haere ra e koro i te ringa kaha o te mate, i te mea kua kite koe i te otinga o te "Tiriti tuarua" i te Ko- tahitanga o nga Iwi o Aotearoa me Tua- whenua, e kiia nei ko te Waipounamu, kua kite hoki koe i te paiheretanga onga Iwi ki roto i te kupu o te "Tiriti o Waitangi" ki te mana huihui e inia nei ko te Kotahitanga o te Iwi Maori me te Iwi Pakeha ki roto i te mana huihui o te Kuini Wikitoria, kaore te- tahi atu, i tenei ra kua tuaruatia taua "Tiri- ti" ki Taro i te mana nuinui o Kiingi Eruera i te tau 1901, i te 15 o nga ra o Hune, ko enei kupu katoa kua waiho hei kopaki mo tatau tinana mo koutou mo te hunga kua riro atu ki te moengaroa, me o matau tinana e tatari nei ki te wa o te karangatanga, a, ka waiho ake ano enei nupu hei kopaki mo nga whakatipuranga e haere mai nei ki tenei ao, e koro e te Pokiha Taranui, e kore nga kopu i oti nei ki to koutou ra i huihui ai nga mano rangatira o nga motu e 5 e warewaretia, ka waiho tenei ra me ona tikanga hei toka tu moana e uhia nei e te ngaru o te moana, e kore nei e korikori, koia te pai o to wehenga atu i tenei ra, ko te otinga o te pataka hei okiokinga mo nga pani me nga rawakore o to Iwi Maori, koia tenei aua motu e 5 kua whakahuatia ake nei, ko Aotearoa ko Tua- whenua ko Rarotonga me te motu i raro atu o Rarotonga me Ingarangi, koia tenei e 5 nga motu nei, nana tenei "Tiriti tuarua" i whakaoti ona ritenga, ko tenei ra ehara i te mea no naianei, engari no tua whakarere iho i kiia ai kia penei he otinga mo nga Iwi, aha koa be motu ke be motu ke he Iwi ke he Iwi ke, na nga toto o te Ariki kua ringihia ' nei ki te ao i whakatata i whakangawari, i oti ai nga kupu e hiahiatia nei kia oti, i te- nei ra kua rongo te ao katoa me nga Iwi nu- nui e noho maira i nga pito e 4 o te ao. Heoi kia ora te Iwi nei a te Arawa i roto i tenei pouritanga, kei te penei hoki nga waahi katoa o tatau motu kai te peehia e te mate tae noa ki Ingarangi, kua hinga mai ra i a aitua, ma nga morehu o nga Iwi e rauhi nga morehu a aitua. Kapene H. P. Tunuiarangi.

E "Te Puke Ki Hikurangi" me utu e au te waahi o nga taonga a Henare Kaihau i hora mai nei mo matau ko oku hoa, e noho mai ra i tera waahi i tera waahi o nga motu nei, tenei ka kite i te panui a tetahi rangati- ra e panui nei "Te Puke" i nga kupu a te Ipututu Tarakawa, kei te penei hoki taku kupu mo aua kupu a Henare Kaihau, kei te kore e tiaho te maramatanga ki tooku nga- kau, a, ki tooku mohio kei te pokutikuti ki nga mano e noho nei i runga i nga motu nei, maku e korero ake etahi o a ratau kupu, i roto te tamaiti i te kopu o tona hakui kao- re i kitea te hapa, no te whanautanga mai ki waho katahi ano ka kitea te hapa, e he hape nga waewae, wai hoki e nga Iwi o runga o raro, o tahi taha paihau o tahi paihau, o te Ika a Maui me te Waipounamu, na Kaihau ano te tamaiti a Waikato i kawe ki Akarana whaka-whanau ai, na te Pakeha i panui e he hape te waewae o te potiki a Kaihau, ina hoki ia te marae a nga rangatiratanga nunui o te ao hei whanautanga mo te tamaiti a Kaihau ko Rotorua, kia kawea ai ki te Wai- ariki o tona tipuna o Hinemoa horoi ai nga parapara, kawea ketia e Henare Kaihau ki te waitai o Akarana, te whai mahara ko te wai tera i teretere ai era Taniwha a Ururoa a Takapane a Tuatini, koia tenei tona whaka- maoritanga, ko Mango horo-whenua nei te- nei, heoi ra e nga Iwi na te mema Paremata o te Tai-hauauru tenei peneitanga ia Waika- to, e kore au e ki na te Kawanatanga, ina ta te Minita Maori me ta te Pirimia i taaku e korero nei, hei te wai ariki tatau nga Iwi Maori o nga motu nei kite ai i to tatau Kii- ngi i te Tuuku, heoi tenei; e ki ana a Kai- hau kaua nga Iwi e maharahara he take ke i kore ai a Mahuta e tae kia kite i te Tuuku, e nga hoa kei tena waahi kei tena waahi e noho ana, me tiki ake e au he kupu i te 1 onga upoko o Rongokako i te 15 te rarangi, e mea nei ki te matohu noa te tangata ka kiia he wera pea toou, ae ra e aku hoa, he wera to Kaihau ; no te mutunga o te hui ki Rotorua ka kite a Kaihau kua tino takahia rawatia e Mahuta nga Iwi me nga rangatira Maori o Aotea me te Waipounamu, me Ra- rotonga me era motu i ko atu, he aha ia nei te ritenga o tenei kite i te Tuuku. ko Mahuta me Kaihau ki Akarana kite ai i te Tuuku, ko nga mano-mano o te Iwi ki Rotorua kite ai i te Tuuku, ehara ia nei tenei ritenga i te take ke, kaore ranei aku hoa i te kite, kei te whakaata tonu mai a Kaihau he whakahi tona he whakake, ehara ia nei tenei i te takahi i te Iwi, i te whakaiti i nga rangatira me o ratau Iwi ? e aku hoa hei rua tenei mo nga whakaitinga i nga Iwi, ka whakatuna a Potatau hei Kiingi ka kiia e Ngaati Kahu- ngunu te kapu ki a Waikato, hei a koe e Waikato te Kiingi, ko te whakahaere me tu- ku mai ki te motu nei, ka utua e Waikato, na wai i ki mau e whakahaere te Kiingitanga, ka utua e Kahungunu, ka pena mai na koe he matenga ke mou he matenga ke moku, heoi ana kupu o tera takiwa, no konei au i mea ai, hei rua tenei mo nga pehanga i te Iwi, ara, hei wehewehenga i nga motu nei, heoi mo tenei. Mo te kupu a Kaihau, na nga Kaumatua i whakatu te Kiingitanga Maori, e aku hoa kia pai te whakamarama a Kaihau i tenei kupu, me whakamarama ahau i te timatanga mai o te whakatuunga ia Po- tatau hei Kiingi. I te tau 1849 ka korero te- tahi Pakeha kia Tarapipipi raua ko Potatau he tohutohu ana kupa, koia tenei kia mau ki nga ritenga o te "Tiriti o Waitangi" kia mau ki te Whokapono ki te Atua o te rangi, kia aroha ki te Iwi Maori ki te Iwi Pakeha, kia mau ki o koutou whenua kaua hei hoko, e- ngari te riihi, tahuri ki te ahu whenua ki te whakatipu kau hipi, puritia to koutou ranga- tiratanga, me to koutou mana Maori i roto i te Whakapono me te "Tiriti o Waitangi," i te tau 1850 ka tae ano a Tarapipipi a Pota- tau a Rewi Maniapoto ko aua korero ano kua tuhia i runga ake nei, i te tau 1851 ka haere te Pakeha nei ki Ingarangi i te tau 1852 ka hoki mai ki Niu Tireni, ka korero raua ko Tarapipipi mo te Ture nui o te tau 1852 ka whakamarama i nga ritenga, ka mea mai a Tarapipipi ki te Pakeha ko toku wha- kaaro nui me tu he Kiingi Maori hei whata- nga mo te rangatiratanga me te mana o te Iwi Maori, ka mea te Pakeha kia Tarapipipi kaua tena whakaaro e whakaarotia e koutou kei tipu he mauahara he whakakake a ka whanau mai he mate, notemea he Iwi hae tooku Iwi te Pakeha, heoi a raua kupu o tenei taima, i te tau 1851 ka tae a Hare Reweti Pakeha ki te whare o te Pakeha nana nga ko- rero kia Tarapipipi, ka mea a Hare Reweti kua tuturu te whakaaro o Waikato me tu he Kiingitanga Maori, i konei ka tonoa a Tara- pipi, ka tae mai ka korero ano tona hoa Pa- keha, ka mea me whakarere atu to whakaaro whakatu Kiingi Maori, ka mea a Tarapipipi e kore e whawhai tenei Kiingi, notemea kei te kai ano i te u o tona whaea i naianei, ka mea te Pakeha e tika ana tena, engari he ta- maiti whakakake ki taku whakaaro, notemea