[PUTEA.]

HE NGAKAU MARAMA. Pupuha, pupuha, whakaea, te manawa o Rangi, ranui, Rangiroa, Rangitahua Tahua- nuku Tahuarangi; e Tu homai te manawa ora he ora, ora, ki Tipua, ora ki Tahito, ora ki te whaiao, ki te Aomarama tiheere mau- riora. Ka tipu te wai ka ora te wai, ko te wai ora o muri riree, riree, hau paimarire, ka tipu, ka pihi, ka rite, ka rau, ka hua, ka toi, toinui, toiroa toimatua, toiora, tiheere mau- riora, ki te whaiao ki te Aomarama. Haere mai, haere mai, nohoia nga marae kua watea, whakaarahia nga whare manihi kua horo ki te whenua, rauawatia nga waka whakarei, nga waka unua nga waka Tiwai, kua pakaru i te tai pukahu i te tai maranga, taane-kaha- tia, taane-kahatia, taane-tuturi, taane-pepeke, taane-ueha, taane-uetika, taane-te-waiora, taane-nuiarangi, hapahapainganuku hapaha- pai ngarangi, piere-te-rangi i runga, matata te tatau-o- tawhaki nui a Hema, pupuri taa- whi ki te toimau, te ara tukutuku pungawe- rewere, waiho atu ia karihi te Toi Taaepa, amohia ki runga i te pakihiwi, a, Tokohuru- nuku a Tokohurangi nga toko a Taane i we- hea ai te a Ranginui raua ko Papatuanuku, ka whiti mai te maramatanga ki a raua hua, heke ana te awha hei whakamakuku i a Pa- patuanuku hei ora mo a raua hua. Tenei te koa te maaha, te paana nei i te •ngakau pouri ki waho o te hinengaro, te tu- ku nei i te manawareka hei papa tuhituhi ma te hunga tamariki, ma ratau nei e takahi atu te matuaiwi o te 70 me te 80 tau, e tu mai ana i mua i o ratau aroaro. Ka kitea i konei te mahi pai a te hepara o te kahui, e kore nei e piki ke ma runga i te taiepa, engari ka tika ma te kuaha, kia ma- rama ai te katoa, ina whiua te kahui kia ta- ua, e mohio ai ia kai te ora kai te mate, kai te piki kai te heke, ki te mohiotia e te hepara pai, kai te heke te kahui ki raro ka tere tana kawe i taua rongo kino ki tona ariki rangati- ra, ka whakahau atu taua rangatira ki tona whare huihui, kia tirohia taua aitua e tipu ai ano te kahui ki tona tokomahatanga. No te tau 1896 ka taungia te Iwi Pakeha me te Iwi Maori, puta ana te whakaatu i ta- ua tau ano, kotahi mano me ona rau me ona tekau te hekenga o te Iwi Maori ki raro, pata ana nga whakaatu a nga Nupepa Pakeha me te reo korero, kai te heke haere te Iwi Maori ki te mate, penei tonu i nga taunga katoa e heke haere tonu ana te kaute o te Iwi Maori, ka hangaia tenei rongo hei ngakau pouri hei manawarere, hei tumatatenga, hei ngetengete hei haku ma "Te Puke Ki Hikurangi" i enei ra ka hori ki muri, me te marara noa o ana kupu, i runga i enei take, ohorere ana mai te waimarie te ngakau tatu. No te tau 1896 tae mai ki te 1901, ka o nga tau, ka taungia ano te Iwi Maori i tenei 1901, puta ana mai nga hua o te Iwi Maori e toru mano me ona rau me ona tekau, ki te mea he tuturu tenei tatau tokomaha o te Iwi Maori, kaore i tawhiti atu i te Iwi nga mahi pai, kai te titiro iho te tika i te rangi, kai te tipu te pono i te whenua, i runga i tenei whanau hooutanga o te Iwi Maori, ka whai i tenei kupu nui ko ratau i mate kua ora, ko ratau i ngaro kua kitea, tena patua te kuao momona a te kau, hoatu he huu mo nga wa- ewae, hoatu he mohiti mo tona ringa, patui- tia aratakina ki te kaari o nga puawai o te tau manakohanga mai, kua tutaki te mahi tohu me te pono, kua hongi kia raua te tika me te rongomau. Te Iwi, ki te pumau tenei hua e 3000 mo te 39000 mano tangata Maori i roto i te 5 tau, kua nihi, kua tipu, kua rau, kua hua te Iwi, e 39000 mano, te kaute tuatahi 3000 nga hua, ka huia ka 42000 i roto i tenei 5 tau, kia haere tonu tenei waimarie rae tenei 3000 mano hui i roto i nga 5 tau katoa e tu mai nei i mua i te aroaro, kia heke tonu mai tenei whakatipuranga, kia tuturu kia mau e 9000 mano i roto i nga tau 15, te 18000 ma- no i roto i te 3O tau, me waiho ko te tau 1901 hei timatanga mo tenei hua haere ake nei, ki te mea koia tenei te pihinga o te rito i maroke nei kaati ano, maana e tapiri mai ki tona aroha tuturu pono, tika, kiingi, hei arahi i tona Iwi e pohau haere aea i roto i te atarangi o te mate, i runga i nga kare o nga wai, me nga tuawhenua i haerea mai nei e te Iwi Maori i tawhiti-pamamao, i runga i te aho pungawerewere. Ki ta matau nei whakaaro tika pono, me- hemea i ata whakamaramatia e nga kai tatau i kitea ai enei hua 3000 mano, ko tehea taha ra o nga motu nei i kaha te tipu, ina hoki ko te Tairawhiti ko te Taitokerau ko te Taihauauru, i rite katoa ranei te tipu o nga tawaha e toru nei, mehemea kai te rite kua pai, mehemea ranei ko te Iwi Awhekaihe kai te tino piki te tipu, na kia mohio te katoa, ko te Waipounamu ranei kai te piki ko Ngai Tahu kia tirohia ai nga mahi a te tawaha i piki, kia hui tahi ai ki te ohu i te marae, mehemea kai tetahi Iwi te whakahaere i tipu ai tona hapu Iwi ranei, koia tera nga mahi ma te katoa, otira kua marama i tenei wa. Kua tu nga pa whakaora e 20 tekau kai runga i tenei motu i Aotearoa hei pa tuwa- tawata mo nga mahi pai, hei pana atu i nga mahi kino, hei whakatipu i te tangata, hei hapai i tenei toru 8000 mano i puta mai i roto i te kuhu noa i te rapa noa, katahi ka tino marama te haere atu a te Iwi ki te wha- katipu, kua whai pakiaka, kua tu mai to ta- tau Kawanatanga hei tuara mo nga mahi a te Iwi Maori, hei tohutohu hei pupuri mai i te Ture, koi tapahia porokeretia e te ngakau hikaka e te nga kau-whakaputa-ke. Tenei nga tangata a nga Iwi i tukua mai • ai ki te kawe mai i o ratau hiahia ki te Mi- nita mo te Iwi Maori maana e pupuri, maa- na e tuku ki to ratau huihui i roto i o ratau whare e rua e tu mai nei i Poneke. Te Tairawhiti, te Taitokerau, te Taihaua- uru, manaakitia te Kawanatanga e tu nei i tenei wa, takoto atu, te po, te poi, maana e whiti te ra i roto, hei taanga manawa mo a tatau uri, ma ratau e takahi tenei wa haere ake nei, ki to ratau mutunga mai ka haere atu i o ratau uri, kia u enei tikanga e rua kua iri nei ki runga i te whata a te Herunga, me haere tahi ano enei kupu e toru i a ratau te kaha, te mohio, te tupato, hei tapiri ki nga tikanga e rua kua iri ki te whata, ko to ratau whakapono hei manawa mo a ratau mahi; hoea nga waka e rua kua oti nei te rauawa, kua takoto nga hoe. kua mau ki nga ringa o te kaha o te mohio o te tupato, kua tukua ki te wai. "Kaunihera Maori Marae Kiore" ka tohia nei e au tona ingoa tapu, ko Taakitimu waka o Rongokako me tana tama me Tamatea-mai- tawhiti, Tamatea-pokai-whenua. Tamatea- tapahi, tona atua ko Uenukurangi, tana ta- maiti ko Uenukutiti, i whanau mai i te wa- hine a Tamatea ia Iwi-pupu, no muri mai ko Kahungunu-matangirau na Tamatea. Ko Uenukutiti, ko te tamahine a te atua o Tamatea, he mea maka e Iwi-pupu ki te moana, ka mauria e te Petipeti e te Ranga,- hua Ua taakaia ki te rimu, ka whakatipuria ka kaumatua, ka makaia mai ki uta e ona mano tini tini o te moana. Ko Kahungunu matangirau na Tamatea, ko nga putake enei o Ngaati-kahungunu me era atu Iwi, kai runga i nga motu e rua o Niu Tireni. Ko te "Kaunihera Whenua" me tohi tona Ingoa ko Horouta, he Ingoa tuarua tenei no Taakitimu, e ai ki ta nga kaumatua o tenei pito o te motu i korero ai, waiho iho ki o ratau uri i muri nei, kua rongo na ano e kiia ana e Ngaati-porou he Waka ke ano a Horo- uta. Ka tika ra tatau kia tohi i nga Kaunihera e rua nei, hei Ingoa mo tatau Waka, hei pupuri i te whakamaharatanga ki nga Waka o nga tipuna i hoe mai ai i tawhiti pamamao, he taonga enei e haere ana e kore e mutu mehemea ka rite te hoe. Engari ka taupa- tupatu nga whakaaro o nga kai hoe, e kore e ata, whakarongo ki te tangi o te reo o te kai-hautu o te Waka, ka heke ki te waha o te Parata, ma te mohio anake e hoki ake ai, ka makere atu nga mea tuatahi. Toroa-ee, Torea whakapai-tangata, Huia ee, Huia tangata-"kotahi, Kaka-ee, Kaka koa- ri mai i tawhiti, ahaha, e kawhiti kawhiri rawa aku ringaringa aku waewae, koua riro ia huuhuu, koua riro i ?. haaha, koua riro ia rewharewha, tenei ano au te kuhu nei, kuu, kuu, ka puta kai tua tokorua putahi. Kohea kohea tera maunga e tu mai ra ra, nuku nuku mai, neke neke mai, ki taku tau- aro pupuri ai, ahaha, kia mau te pupuri, kia mau te pupuri, kia mau te pupuri, e ko Ru- aimoko puritia tawhia, kia ita aaha kia ita kia ita. Ki a kuutia au au, ki a wherahia au au, kia rere atu te • kekeno ki tawhiti titiro mai ai aue aue aue-ha, aue aue aue-ha. Na e te hunga tamariki aroha kia u, kei taea te whakakorikori, kia nui nga mahi i nga wa katoa, e mohio ana hoki koutou ehara i te moumou to koutou mauiuita- nga i roto i te Ariki, nana nei koutou i wha- kangakau nui, ki to koutou karangatanga i roto i a koutou Kura, hei rama whakamara- ma i mua i o koutou aroaro, hei Honore mo koutou matua, nana nei koutou i tuku atu ki te hopu i nga reo hoou o tenei wa, hei Kororia mo te Iwi, hei pai ki nga tangata Iwi