[NAMA 4, O TE TAU TUAWHA 4.] WAIRARAPA. APERIRA TUREI 80th 1901. [Wharangi No 1] TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA.]

NGAKAU POURI. MATE KOHI (CONSUMPTION.)

[He mea tango mai i roto i te Pipiwharau- roa, nama 88 wharangi G mutu atu ki te wharangi 7, "tatau ka hanga i te tangata." He kupu nui tenei, kua eke ki runga, i te turanga o te Ngakau Pouri, e whakaarotia nei e te hinengaro tupato, koi ngaro rawa atu te kaakano i mauria mai e nga Kauma- tua, i nga tau maha ka hori ki muri. E toru enei kupu, tuatahi, tatau ka hanga i te tangata. Tuarua, tatau ka whakatipu i te tangata. Tuatoru, Ma te haa o te mangai e noho ai he manawa ora.] E MOHIO ana ahau he tino mate te kohi kei te Maori, kei te whakamamae kei te wha- kapouri i a ia, kei te iki hoki i ona whana- unga ki te po, na reira ahau i whakaaro ai ki te whakaatu ki a ia i etahi mea mo tenei mate, te tino mate nui atu i te ao, te mate tino kaha atu hoki i te ao ki te patu tangata, he tino mate uruta e noho tonu ana ki a tatau, otira he mate kua kitea ano he rongoa, mehemea i mohiotia wawetia i mua atu i te tino kahanga. Ko te mea tuatahi maku ko te whakaatu i nga take o te mate kohi, te take i ngau ai ki etahi tangata i kore a; ki etahi, i muri iho ka whakaatu au i nga tohu ina timata taua mate ki te tangata, hei muri rawa ka wha- kaatu au i te patu mo taua mate i te mea kaore kau he rongoa.

Nga Take o te Mate Kohi. Tetahi tino take nui o te mate kohi, he ngarara tino paku rawa, kaore e kitea e te kanohi maori, e kiia ana e te Pakeha he "microbe,— maikorope ;" i te tino paku rawa o taua ngarara, ahakoa he kotahi mano te whakanuinga ake ka pouriuri noa te kitea ; otira e mama noa te kite a te Pakeha, i tana taonga i te karaihe whakanui, Hei whakanui i nga mea ririki kia kitea ai. Na, ko tenei ngarara ko te microbe kei nga wahi katoa e puhia haeretia ana e te hau, ko nga wahi ia e tino momona ana te tupu a taua hanga kei nga wahi e nui ana te noho nuinui o te tangata, kei nga taone nunui kei nga wahi hoki e noho ana nga tangata e pangia ana e te mate kohi. Kei roto taua ngarara i nga korokoro i nga waha o nga tangata katoa, otira kaore ana rawa mehemea he ora, he kaha te tangata, he tangata koakoa. Otira ki te ngoikore te tinana i te mate, i te kaha ranei KI te kai waipiro, ki te horo ranei-i te hau kino o nga whare werawera, ma te pa- ngia ranei e te rewharewha me era atu mate, katahi ano ka timata te ngau i nga pukapuka ka paihanatia ka timata hoki te nui o te mate. E kore rawa koe e pangia e te mate kohi ki te kore he microbe i roto i a koe, i o puka- puka, otira ahakoa uru 1d nga pukapuka e kore koe e pangia mehemea he tinana ora tou Na, ka kite koe tera ata ano etahi take, Tetahi take tino nui, ko etahi tangata e hoho- ro tonu ana te pangia e tana mate, ko te ratau kikokiko he ngoikore atu i o etahi, na reira ahakoa kaha noa nga uaua o te tangata, otira e hohoro pea tona pangia e taua mate, hohoro ke atu to pangia o te tangata kaore nei ona kikokiko i kaha. E pangia ai tenei tangata, ma te pangia e te rewharewha, ma te taka, ma te nohoanga i waho, ma te kino i ranei o nga kai. Ko nga tangata e penei ana ko nga tamariki a nga tangata i mate i te mate kohi. Ko nga iwi Maori kaore nei ano kia roa te uranga ki nga tikanga Pakeha e kaha ana te pangia e taua mate, otira na te Pakeha i mau mai te mate ki a ratau. I te mea kua roa noa atu te mate ki te Pakeha kua taunga ia ki tana mate, na reira ia kaore e kaha te pangia. Ko te take tenei i nui ai te mate o te Maori i te mitara i te piwa i te mate kohi, notemea kaore ia e taunga ki era mate, ehara hoki i te mate nona no mua iho, he kore hoki e mohio ki te tiaki i nga turoro, engari i mahia etahi mea hei wha- kakaha i to mate. Ha take katoa no tenei mate te tinana hi- roki te whare paru, te hau kino i roto i nga whare ki i te tangata, e kino rawa ai mehe- mea he mate etahi o nga tangata, te kainga maku, te nui o te tangata ki roto i te whare, te hora i te hau ki i te puehu, te kino, te kore e nui o te kai. Te mea kino rawa ko te kore o te tangata, o te whare, e kitea e te ra, ma to ra hoki e patu te microbe ka mate. Ki te mea he mate o pukapuka, tera koe e pangia e te mate kohi, i te ngoikore o pukapuka, e hohoro tona ranei te pangia, kia maha rawa ranei nga tau i muri mai. Mehemea hoki he mate to poho, i tu ranei o pukapuka i te matia, i te mata, i te haona kau ranei, tem koe e pangia e te mate kohi. E pangia ana ano nga tangata e tiaki ana i nga turoro e pangia ana e le mate kohi, i te mea hei te rerenga o te puehu ka mauria ake tetahi wahi i maku i te huare o te turoro, ka uru ki te waha o te kai tiaki, ma te hau ranei e titaritari, a ma konei hoki e pangia ai ratau e te mate kohi. He take ano no te mate kohi te inu i te wai-u, te kai i te tiihi, i te pata ranei o te kau e pangia ana e te mate, te kai i te poaka mate; e kino rawa ai ma te kore e maoa te tunu. He mea hoki e pangia ai te tangata e te mate, ma te maku ma te makariri, ma te ngenge ma te ruwha, i te mea kaore te ti- nana i te kaha, penei me te puhia o te poti e te hau ki te moana, kaore o kai, kaore e mahana, a ka tata tonu te mate ka taea atu koe te whakaora, ma te ngaro ranei ki te ngahere i roto i te marangai, he take tima- tanga mate katoa enei. Te tino take mai o te mate kohi ki te Ma- ori he rewharewha, he piwa, he matao i te maku i te mate kai, i te ngenge i te mea kaore he kaha o te tinana, e kore e mutu te maremare engari ka mare tonu, ka heke te tinana ka ngoikore, a ka pangia e te mate, te take kua whakamate-kohi taua maremare.

Nga Toha o te Mate Kohi. E rua nga timatanga o te mate kohi :— 1. Kua whakaaturia e ahau tetahi tima- tanga o te mate kohi, hei muri tata iho i te piwa i te mea kua pai haere, i muri iho ranei i te mitara, i te maremaae ; ka miharo te tangata i te kore e hohoro tona ora, engari ka hiroki ano ia, ka iwi-kore, ka timata ano te mare, ka tino kino ke atu ; ka mea atu te takata ki a ia he kohi tona mate. 2. I etahi wa ano timata noa ai kaore kau he mate i te tuatahi. I te tuatahi tonu ka kite te Maori, ahakoa he tangata, kaha, koakoa, ora ia i mua, otira i naianei kua timata tona ahua turoro, kaore e kaha tona tinana, ka whakaaro ia kua maina rawa ia, ka hoha ia i te maremare tonu, ka nui pea tana tuhatuha, ka whakananu hoki te huare . ki te toto. Ka timata te heke a te werawera; kaore e reka te moe, hei etahi wa i a ia e : moe ana ka nui atu te heke a te werawera, hei te ohonga ake i te ata ka nui te ngenge te iwi-kore. Kaore e roa ka pau tona han, ki te piki i te pukepuke ka nui tona tunganga kaore o roa kua ngenge, kaore e rite tona ! kaha ki to uma. Ka wera tona kiri ka maku tonu. A ko ia kei te whakaheke haere tonu atu kei te iwi-kore. Hei etahi wa i te Maori e mato ana, i to ohonga ake i te po e ki aua tona waha i te toto. I muri iho e kore pea ia o puha ano i te toto, kia kaha rawa te mate, kore noa . ranei, engari ka tu-a-toto tona huare. I etahi wa ka pangia te turoro ete mate rere, e kore rawa e mutu ahakoa kai ia i te koromi- ko. Tera ano hoki pea e mamae toua taha i raro iho i ona rara. Tera ano etahi tohu nui atu o te mate- kohi, engari ko enei e mohiotia ana e te tu- roro. I te mea kua mohio ia he mate tona ka haere ia ki te tohunga pakeha ara ki te takuta, ka tirohia tona poho, ka patototia ki ona matimati, ka whakarongo ki te haruru o roto o te poho ki tana mea whakarongo, he tino taonga nana, me tana ata titiro ano ki te tinana katoa o te tangata. Otira ko nga mea e kitea e ia kei a ia anake e mohio ana, ma tera hoki e tino mohio ai ia he kohi te mate ehara ranei, i etahi wa hoki ahakoa e kitea enei tohu katoa o te mate kohi i runga i a koe kua whakaaturia atu nei e au, kore ake koe i te pangia e te mate kohi, a i etahi wa ahakoa e rua ano pea nga tohu i kitea ki runga i a koe, otira Kei te kaha atu to pangia e re mate kohi. Ki te pangia te tangata e te mate kohi, ki te kore e pai te tiaki e kore rawa ia e ora, engari ka heke tonu atu, ka ngoikore, ka hiroki, ka poto te hau, kaore e kaha ki te kai, ka mamae ia ina mare, otira ka nui tona koakoa me tona tino mohio tonu e kore e hapa tona ora, otira e kore rawa ia e ora, engari ka mate i runga i te ngoikore i te ngohe noa iho o tona tinana. [Taihoa pea e whakaaturia ai te Pakeha nana nga korero nei, te tikanga mo te patu i te mate kohi, i te mea kaore kau he rongoa. — ETITA.] [Whakarongohia e tatau nga kupu a te Pa- keha Takuta i runga ake nei, e tohutohu nei i te ahua o te mate nei o te Kohikiko, tenei mate kai nga Iwi e toru, e noho nei i Aotea-