[NAMA 6, O TE TAU TUAWHA 4.]______WAIRARAPA. MEI PARAIRE 81st 1901.______[Wharangi No 1] I TE PUKE KI HIKURANGI.

I [PUTEA.]

NGAKAU POURI.

I MATE KOHI (CONSUMPTION.) • (He mea tango mai i roto i te Pipiwharau- • roa, nama 38 wharangi G mutu atu ki te wharangi 7, "tatau ka hanga i te tangata." He kupu nui tenei, kua eke ki runga i te turanga o te Ngakau Pouri, e whakaarotia nei e te hinengaro tupato, koi ngaro rawa H atu te kaakano i mauria mai e nga Kauma- • tua, i nga tau maha ka hori ki muri, E toru enei kupu, tuatahi, tatau ka hanga i te tangata. Tuarua^ tatau ka whakatipu i I te tangata. Tuatoru, ma te haa o te mangai I e noho ai he manawa ora.) I E mohio ana ahau he tino mate te kohi I kei te Maori, kei te whakamamae kei te wha- I kapouri i a ia, kei te iki hoki i ona whanau- I nga ki te po, na reira ahau i whakaaro ai Ki • te whakaatu ki a ia i etahi mea mo tenei I mate, te tino mate nai ata i te ao, te mate I tino kaha atu hoki i te ao ki te patu tangata, I he tino mate uruta e noho tonu ana ki a I tatau, otira he mate kua kitea ano he rongoa I mehemea i mohiotia wawetia i mua, atu i te I tino kahanga. I Ko te mea tuatahi maku ko te whakaatu i I nga take o te mate kohi, te take i ngau ai ki I etahi tangata, i kore ai ki etahi, i muri iho I ka whakaatu au i nga tohu ina timata taua I mate ki te tangata, hei muri rawa ka wha- 1 kaatu au i te patu mo taua mate i te mea I kaore kau he rongoa. NGA TAKE o TE MATE KOHI. Tetahi tino take nui o te mate kohi, he i ngarara tino paku rawa, kaore e kitea e te I konohi maori, e kiia ana e te Pakeha he J "microbe,—maikorope" i te tino paku rawa I o taua ngarara, ahakoa he kotahi mano te whakanuinga ake ka pouriuri noa te kitea ; otira e mama noa te kite a te Pakeha, i tana I taonga i te karaaihe whakanui, hei whakanui i nga mea ririki kia kitea ai. Na, ko tenei ngarara ko te microbe kei nga waahi katoa e puhia haeretia ana e te hau, ko nga waahi ia e tino momona ana te tipu o taua hanga kei nga waahi e nui ana te noho huihui o te tangata, kei nga taone nunui kei nga waahi hoki e noho ana nga tangata e pangia ana e te mate kohi. Kei roto taua ngarara i nga korokoro i nga waha o nga tangata katoa, otira kaore ana rawa, mehemea he ora, he kaha te tangata, he tangata koakoa. Otira ki te ngoikore te tinana i te mate, i te kaha ranei ki te kai waipiro, ki te horo ranei i te hau kino o nga whare werawera, mate pa- ngia ranei e te rewharewha me era atu mate, katahi ano ka timata te ngau i nga pukapuka ka paihanatia ka timata hoki te nui o te mate. E kore rawa koe e pangia e te mate kohi ki te kore he macrobe i roto i a koe, i o puka- puka, otira ahakoa uru ki nga pukapuka e kore koe e pangia mehemea he tinana ora tou. Na, ka kite koe tera atu ano etahi take. Tetahi take tino nui, ko etahi tangata e ho- horo tonu ana te pangia e taua .mate, ko to ratau kikokiko he ngoikore atu i o etahi, na reira ahakoa kaha noa nga uaua o te tangata, otira e hohoro pea tona pangia e taua mate, hohoro ke atu te pangia o te tangata kaore nei ona kikokiko i kaha. E pangia ai tenei tangata, ma te pangia e te rewharewha, ma te taka, ma te nohoanga i waho, ma te kino ranei o nga kai. Ko nga tangata e penei ana ko nga tamariki a nga tangata i mate i te mate kohi. Ko nga Iwi Maori kaore nei ano kia roa te urunga ki nga tikanga Pakeha e kaha ana te pangia e taua mate, otira na te Pakeha i mau mai te mate kia ratau. I te mea kua roa noa atu te mate ki te Pakeha kua taunga ia ki taua mate, na reira ia kaore e kaha te pangia. Ko te take tenei i nui ai te mate o te Maori i te mitara, i te piwa, i te _ mate kohi, notemea kaore ia e taunga ki. era mate, ehara hoki i te mate nona no raua iho, he kore hoki kaore e mohio ki te tiaki i nga turoro, engari i mahia etahi mea hei whakakaha i te mate. He take katoa no tenei male te tinana hi- roki te whare paru, te hau kino i roto i nga whare ki i te tangata, e kino rawa ai mehe- mea he mate etahi o nga tangata, te kainga maku, te nui o te tangata ki roto i te whare, e horo i te hau ki i te puehu, te kino, te kore e nui o te kai. Te mea kino rawa ke te kore o te tangata, o te whare e kitea e te ra, ma te ra hoki e patu te microbe ka mate. Ki te mea he mate o pukapuka, tera koe e pangia e te mate kohi, i te ngoikore o pukapuka, e hohoro tonu ranei te pangia, kia maha rawa ranei nga tau i muri mai. Mehemea hoki he mate to poho, i tu ranei o pukapuka i te matia, i te mata, i te haona kau ranei, tera koe e pangia e te mate kohi. E pangia ana ano nga tangata e tiaki ana i nga turoro e pangia ana e te mate kohi, i te mea hei te rerenga o te puehu ka mauria ake tetahi wahi i maku i te huare o te turoro, ka uru ki te waha o te kai tiaki, ma te hau ranei e titaritari, a ma konei hoki e pangia ai ratau e te mate kohi. He take ano no te mate kohi te inu i te wai-u, te kai i te tiihi, i te pata ranei o te kau e pangia ana e te mate, te kai i te poaka mate, e kino rawa ai ma te kore e maoa te tunu. He mea hoki e pangia ai te tangata e te mate, ma te maku ma te makariri, ma te ngenge ma te ruwha, i te mea kaore te ti- nana i te kaha, penei nae te puhia o te poti e te hau ki te moana, kaore o kai, kaore e mahana, a ka tata tonu te mate ka taea atu koe te whakaora, ma te ngaro ranei ki te ngahere i roto i te marangai, he take tima- tanga mate katoa enei. Te tino take mai o te mate kohi ki te Ma- ori he rewharewha, he piwa, he matao i te maku i te mate kai, i te ngenge i te mea kaore he kaha o te tinana, e kore e mutu te maremare engari ka mare tonu, ka heke te tinana ka ngoikore, a ka pangia e te mate, te take kua whakamate-kohi taua maremare.

Nga Tohu o te Mate Kohi. E rua nga timatanga o te mate kohi:— 1. Kua whakaaturia e ahau tetahi tima- tanga o te mate kohi, hei muri tata iho i te piwa i te mea kua pai haere, i nauri iho ranei i te mitara, i te maremare; ka miharo te tangata i te kore e hohoro tona ora, engari ka hiroki ano ia, ka iwi-kore, ka timata ano te mare, ka tino kino ke atu ; ka mea atu te takuta ki a ia he kohi tona mate. 2. I etahi wa ano timata noa ai kaore kau he mate i te tuatahi. I te tuatahi tonu ka kite te Maori, ahakoa he tangata kaha, koakoa, ora ia i mua, otira i naianei kua timata tona ahua turoro, kaore e kaha tona tinana, ka whakaaro ia kua mama rawa ia, ka hoha ia i te maremare tonu, ka nui pea tona tuhatuha, ka whakananu hoki te huare ki te toto. Ka timata te heke a te werawera kaore e reka te moe, hei etahi wa i a ia e moe ana ka nui atu te hene a te werawera, hei te ohonga ake i te ata ka nui te ngenge te iwi kore. Kaore e roa ka pau tona hau, ki te piki i te pukepuke ka nui tona tunganga kaore e roa kua ngenge, kaore e rite tona kaha ki to mua. Ka wera tona kiri ka maku tonu. A ko ia kei te whakaheke haore tona atu kei te iwi-kore. : Hei etahi wa i te Maori e mate ana, i te ohonga ake i te po e ki ana tona waha i te toto. I muri iho e kore ia e puha ano i to toto, kia kaha rawa te mate kore noa ranei, engari ka tu-a-toto tona huare. I etahi wa ka pangia te turoro e te mate rere e kore rawa e mutu, ahakoa kai ia i te koromiko. Tera ano hoki pea e mamae tona taha i raro iho i ona rara. Tera ano etahi tohu nui atu o te mato kohi, engari ko enei e mohiotia ana e te tu- roro. I te mea kaa mohio ia he mate tona ka haere ia ki te tohunga Pakeha ara ki te takuta, ka tirohia tona poho, ka patototia ki ona matimati, ka whakarongo ki te haruru o roto o te poho ki tana mea whakaronga, he tino taonga nana, me tana ata titiro ano ki te tinana katoa o te tangata. Otira ko nga mea e kitea e ia, kei a ia anake e mohio ana, ma tera hoki e tino mohio ai ia he kohi te mate ehara ranei, i etahi wa hoki ahakoa e kitea enei tohu katoa o te mate kohi i ru- nga i a koe kua whakaaturia atu nei e au, kore ake koe i te pangia e te mate kohi, a i etahi wa ahakoa e rua ano pea nga tohu i kitea ki runga i a koe, otira kai te kaha atu to pangia e te mate kohi. Ki te pangia te tangata e te mate kohi, ki te kore e pai te tiaki e kore rawa ia e ora, engari ka heke tonu atu, ka ngoikore, ka hiroki, ka poto te hau, kaore e kaha ki te kai, ka mamae ia ina mare, otira ka nui tona koakoa me tona tino mchio tonu e kore e hapa tona ora, otira e kore rawa ia e ora, engari ka mite i runga i te ngoikore i te ngohe noa iho, o tona tinana. Taihoa pea e whakaaturia ai te Pakeha nana nga korero nei, te tikanga mo te patu i te mate kohi, i te mea kaore kau he rongoa. ETITA. (Whakarongohia e tatau nga kupu a te Pakeha Takuta i runga ake nei, e tohutohu nei i te ahua o te mate nei o te kohikiko, te- nei mate kai nga Iwi e toru, e noho nei i A- otearoa me te Waipounamu, tae atu hoki ki