[NAMA 7, O TE TAU TUAWHA 4.]______WAIRARAPA. HURAE MANE 15th 1901. [Wharangi No 1] TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA.]

NGAKAU POURI.

MATE KOHI (CONSUPMTION.) TE RONGOA MO TE MATE KOHI.

Ko te mahi maku i naianei he whakama- rama ki aku hoa Maori i te rongoa mo te mate kohi—notemea ahakoa he mano te ta- ngata e patua ana e tenei mate i ia tau, i ia tau, otira mehemea ka hohoro te tirohanga e ngawari noa iho to rongoa, e kore ai e pau nga moni a te turoro. I etahi wa, ahakoa hohoro te rongoa ka heke tonu atu te turoro, e kore rawa e taea te whakaora. E kiia ana tenei tu o te mate kohi he "tere" he "kohi karapu" (Galloping Consumption) he tere no te pa mai, he tere hoki no te mate o te ta- ngata. Kua whakaaturia e au ko nga tangata e tino pangia ana & te mate kohi, ko nga uri o nga tangata i pangia e taua mate, ko nga tangata e kino ana te nohoanga i roto i nga whare kino, i hangaia ki nga waahi papaku, he kai i nga kai kino, he inu i nga waipiro, he kore kaore e kitea tonutia e te ra, e te hau pai, he mahi i nga mahi taumaha me era atu take. Na reira ko te tohutohu tuatahi tonu ki te tangata, kia kaua ia e mahi i nga mea kua tauria ake nei. E kiia ana tenei rongoa ko te "Rongoa Hau-pai"—i peneitia ai te ingoa, notemea ko te tino kai ma te turoro, he hau pai i te ao i te po—me noho tonu ia i waho i nga rangi atahua, a, i nga po ano hoki mehemea e taea, ki te mahana tonu hoki te tinana. Me horo tonu ia i te hau-pai i nga wa katoa. Ko te "hau pai" ko te hau pai o waho, be hau kaore i ki i te puehu, i te piro, i te mamaoa, i te hauku i te rehu, ko te hau o nga pukepuke o nga mau- nga, o te moana. I naianei kua hangaia kei Europi he whare nunui penei me o tatau Ohipera, hei waahi e ha ai nga tangata mate e haere ana ki reira, i te hau pai, notemea i hangaia ki. runga maanga, kaore i tata mai ki nga pa he kino nei te hau. E meinga ana e nga takuta kia noho tonu nga turoro i waho ha ai i te hau pai o te tua-whenua. Ki te kino te rangi, he ura ngahere ano kai reira hei haereerenga mo nga turoro, ki te maku te ngahere he waahi ano i hangaia kia maru ai nga turoro, me ta ratau ha tonu ano i te hau pai, ki te kore ka tu tonu ratau i roto i te ua i te ma- tao, engari he hamarara ki te ringa, he koti nui mo te tinana kei maku, kia mahana to- nu ai te tinana. E kore te tangata e pangia e te rewharewha, ehara hoki i te mea ma te hau makariri e homai te rewharewha, te maremare ranei, engari ma te hau kino ke. Kia pai tonu te horonga i te hau pai, ara, ki a roa te hiinga ki roto, ka ha ano ki waho, me te whewhera ano i te poho. Na konei i meinga ai nga tangata ahua kaha kia pikipi- ki tonu, kia tere ai kia kaha ai to ratau ha. Ko nga mea ngoikore hei nga waahi tika haere ai, me te okioki tonu. Kai ai ratau ki waho, ki roto ranei i te ruuma e tuhera tonu ana nga matapihi. Hei nga po ka we- he he ruuma ke mo tena mo tena, me te tu- hera tonu nga matapihi, engari kaua hoki te hau me te ua e uru mai ki roto i te ruu- ma. Mehemea e kiri ka ana te turoro, e kaha kore ana ka takoto tonu ia i te moenga i nga awatea me te tuhera tonu nga matapi- hi taea noatia te wa e kaha ai te turoro. Na, e taea noatanga atu tenei tikanga e te Maori kaua noa ia e whakarere i tona kainga. Me ! noho tonu i waho i nga awatea, hei te po ko ia anake hei tona ruuma, me te tuhera tonu te matapihi, ki te taea, me tuhera ano te tatau ; mehemea he tumere, he kaanga ahi ranei to te whare, ka whakapaingia te hau o roto i te whare. Tetahi tikanga pai he noho i ro teneti; he hoa oku kua ora ra- • wa atu i. te whakarerenga i Le taone, ka hae- ere ki te tua-whenua mahi ai, ki te patu ra- peti, i noho ratau ki ro teneti, rao etahi ma- rama i te wa pai o te tau. Tetahi mea nui hei tirohanga ko te oneone, ko te oneone hei turanga mo te whare, mo te kainga ranei, hei le oneone maroke, hei te oneone kohatu, kirikiri, papa, hei te oneone mama, rae tu te whare i te waahi tairanga, kaua hei te take o te awaawa. Hei te heke • nga o te ua, ka hohoro tonu te mimiti o te wai, ka maroke te oneone, he take ano hoki te oneone maku no te mate kohi. Te mea tuatoru, he mea nui hei rongoa i te mate kohi, ko nga kai. Kia pai tonu nga kai ma te turoro, kia tino kaha hoki tana kai, kaua hei kai tahi me etahi, hei te mu- tunga o te kai, ki te taea, nae moe, me tako- to ranei mo te haora kotahi. kaore te turo- ro e pirangi ki te nui o te kai, engari kia roa ka taunga, ki te kaha te kai ka reka. Nga kai papai rawa he hua manu, he ika, he ma- nu, he otimira, he taewa, he raihi, he heko, he tapioka, he kaanga-paraoa, he hararutu, he hua rakau, he puha; ko te mea nui rawa ia ko te wai-u, ko nga kai hoki e mahia ana ki te wai-u, he purini miraka me era atu kai pera. Tetahi mea ano hei whakaaronga ko te tino rongoa, kaore kau he rongoa e mutu ai te mate kohi, ko nga rongoa kai te takuta anake. Engari ra tera ano etahi rongoa pai hei whakakaha i te tangata, hei whakanga- wari hoki i a ia. Ko te rongoa pai atu he hinu ika (Cod-liver oil) ko te hinu ika ana- ke, kia kotahi kia nui atu ranei i te ti-punu, kia toru nga kainga i te ra, hei muri i nga kainga. Kei nga toa rongoa, kei nga toa huka e puranga ana, he tino rongoa pai. I etahi wa e whakananua ana te hinu ika ki etahi mea whakareka hei whakapai i te kai- nga, engari he nui te utu. Kei te takuta ano etahi rongoa hei whakangawari i nga ahua kino o te mate kohi, i te wharo, i te kakawa, i te mamae, i te ngoikore o te tinana; me tiki enei i te takuta, ehara i te mea hei wha- kamutu i te mate, na reira kaore kau he ti- : kanga e nui ai aka kapu mo aua rongoa. ; Ko te mea whakamutunga ko te tupato kei 1 horapa te mate ki etahi atu, ki tau whanau ranei, notemea he mate horapa te kohi. Ka- 1 ua te tangata i te mate kohi hei tuba ki to whare, ki te marae, engari te mea pai me tuha ki runga i te ahi, ko nga kakahu horoi i te waha me tahu ki te ahi, ko nga paepae huare me horoi rawa ki te wai koropupu. Kei horapa te mate, ko koe anake hei tou ruuma moe ai. Hei a koe anake au maripi, au whaaka, au puunu, au riihi, au kapu; ka- ua rawa tetahi atu e kai ki ana mea. hei te horoinga me kuhu ki te wai koropupu, kaua rawa tetahi atu e mau i o era atu. Kaati aku korero, a, ki te mea kua whi- whi te Maori mate ki tetahi matauranga i runga i enei korero, kaa kite hoki ia i te pa- inga, penei me ahau i ngahau i taha tuhitu- hinga i enei korero, ko tenei he utu nui mo- ku. He mea tino pouri rawa 1d te ngaua e te- nei mate weriweri, otira ma to mohio tera ano koe e ora i a koe ano, ma tenei e wha- kaiti iho te wehi o tenei mate kino, te mate kua pa nei ki te whanau katoa o to tatau whi- nua atahua, whanau Pakeha Maeri hoki, he pakanga nui, he pakanga kaore ona mutu- nga, kei waenganui i te mate raua ko te ro- ngoa, ahakoa roroa noa atu te whatinga a nga waewae a te toa nei a rongoa, otira kai te auto tana oma i muri i ona hoa-riri ia mate, i a rawakore, i a kuare, e taiawhio nei i te ao katoa, e puritia nei e o ratau ri- ngaringa whakarihariha, otira kai te matara haere ta ratau pupuri. Heoi ra ko te mea tika tenei ma matau ma te hunga kua ako ki te whakaora i te tangata, Uia kaha matau kia mahi ngakau, ahakoa iti, heoi i te mea tonu e tautoko ana i te whawhai, me te whakaaro ano e koro rawa e ngaro te mate, engari e taea te whakaiti te ngau te apo a nga hoa-ririi tokotoru nei o te tangata me tona oranga, me te mohio ano kei te mate ano ia te wikitoria, ahakoa ra ka pera ratau me Rewi Maniapoto, i te tononga atu a te Ka- nara o te Pakeha kia matu tana whawhai i Orakei, ka hamama tona reo ki te rangi ka mea:— "Ka whawhai tonu matau, ake ake ake !" "Tena koutou katoa! Na to koutou hoa aroha. Na Wiremu W. Mua, M.B., B.Ch.,(N.Z). He mea tango mai i roto i te Pipiwharau- roa nama 40 wharangi 14, o te marama o Hune 1901. "Te Puke Ki Hikurangi."

Te Araroa. Hune 17th, 1901. Ki te Etita o "Te Puke Ki Hikurangi" e hoa tena koe me o hoa mahi i to tatau taonga, kia ora koutou i kona, rue au hoki i konei heoi te mihi; katahi ano au ka whakahoki i te waahi o te panui a Wiremu Kauia o Wai- totara Porowini o Taranaki. E mea aua taua kupu kia whakamutua te tuku Whaka- papa tipuna, Karaipiture matauranga ranei ki te pepa, he kapi no te pepa, ki taku mohio kaore e taea te arai te hiahia o te tangata o nga tangata ranei e tuku korero ana ki te pepa, notemea naaku tonu tooku hiahia ki te tango pepa maaku, kaati kai au te tikanga ki te tuku korero ki te pepa, ki te kore ranei, kaati ko te mea pai ma te Etita e arai mai