__NAMA 12.] ... WAIRARAPA AKUHATA HATAREI 15, 1903. TAU TUARIMA. TE PUKE KI HIKURANGI,

[PUTEA]

Na, e mihi ake ana te ngakau kia tatau, ki te iwi Maori i enei wa, i nga wa o mua, kaore he kahu, ko nga mea i whiwhi kahu, e haere tuwhera tonu ana nga uma, e haere kore kahu ana nga ringaringa, me nga wae- wae kaore he potae, kaore he kameta mo te kaki, he aikiha ranei. Na, ki te. haere te tangata i ro ngahere, a- hakoa ua, ka takoto noa iho i te putake Totara, Rata.a i raro ranei i etahi puia Rakau, ka ka te ahi, ka takoto i te taha o tona ahi, aha- koa maroke taua waahi i takoto ai ia, kaere ranei, ka takoto tonu ia i taua waahi, ao ake te ra i a ia e moe ana, na ho mea ano i whai kai i taua ra katoa, he mea ano kaore i whai kai, i taua ra katoa po noa, ao noa te ra, ka whakatika ia i te ata tu, ka maa ki tona tu- tua, ka tatua i a ia kia kiki te mau o tona tatua, koi ara tona parakuihi, he tina, he hapa, na be wa ano o nga tangata e haere pera ana, mo nga ra e rua me te po kotahi, he wa ano rao nga po e rua me nga ra e to- ru, e haere pera ana, rae te maku o nga ka- hu i te ua i te hauku, i te huka, ranei, i te puaheiri ranei, na he maha nga wa pera o te tangata, i o ratau takiwa, ko nga whare o aua takiwa, ehara i te ahua o nga whare o te wa i whiwhi toki a te Pakeha nei, ko o ratau whare he tawharau, he puare nga pito e rua, he puare tetahi taha katoa, ka kai mai te hau ki roto, me te hau whenua, te marangai ranei, he ruarua-nga tino whare o o aua wa, kei nga kainga noho tuturu kei roto i nga pa tuwatawata, engari ko te nui- nga o te tangata, kei roto i nga whare wha- rau i kiia ake ra e au e noho ana, ahakoa ta- kakau, tangata moe wahine ranei, ahakoa kore a raua tamariki, whai tamariki ranei ra- ua, ahakoa pewhea te maha o nga tamariki koia rano to ratau ahua, na ko nga tamariki kaore e whiwhi ana ki nga kai pai, he korau te kai ka rapu ai, he. mamaku, haunga nga iwi mahi kumara, taro, e ahua pai ake ana era, i nga takiwa kore kumara, taro, a, e ka- tohia ana ki te pikopiko- mauku, mamaku, ka tao ka potuki ai kia maru, enei korero e pa ana ki nga iwi ki nga hapu me nga tangata noho i te tua whenua, he ahua ke o nga iwi o nga hapu o nga tangata noho i te tahata- ha moana, e ahua pai ake ana era, i o te tu- awhenua tangata, na tetahi mea nui hei titi- ro ma tatau ko nga tamariki ka tae nei ki te wa i whanau mai ai i te whaea, kaore he ka- hu, hei takai i te tamaiti, heoi, e takaia ana ki te hungahunga whitau, ki te kohukohu rakau, ki nga kahu Maori tawhito ranei, ko- ia tera nga kahu, a, pakeke noa te tamaiti ki te mau kahu, pera nae era e ki a ake ra, he puare te poho, te aroaro, nga waewae, nga ringaringa a kaore he uhi mo te upoko, ka- ore e kite horoi ana ki te wai o taua tamaiti mai o te ra i whanau ai tae atu ki tona pe- wheatanga te rahi, heoi, tona hopi, he horu- ti, te mea i whai horuu, ka ngawhawha nga waewae i te paru i te raupa, ka pania ki te

hinu. Na. ka marama tatau ki te ahua o te iwi Maori i aua wa, ara, koia nei etahi ahua o ratau i ana wa, a, kino ake etahi o tatau, a, pai ake etahi o ratau i enei i kiia ake nei. Na, me titiro tatau ki te ahua o naiauei, kua whiwhi tatau i nga whare pai, i nga ka- anga ahi pai, me nga whariki pai me nga pa- raikete pai, me nga kahu pai, kapi ana nga waewae nga ringaringa te upoko nga rapara- pa i te tokena, i te puutu, kapi ana te tinana katoa i te tuituinga o nga kahu, me nga pa- tene o nga kahu, te ai be waahi puare o nga kahu, o te whare ranei, o nga kahu moe ra- nei. Na kua whiwhi tatau i nga kai pai, rua nga kaumatua tae atu ki nga tamariki kai u, tae atu ki nga tamariki kua pakeke ake, a, tae noa. ki te tuturutanga o te pakeketanga o te tamaiti. Na, titiro atu tatau ki te ahua o te tipu o nga tangata o roto o te wa tuatahi, kua wha- kaatu ake nei te kai tuhi, a ka titiro tatau ki te ahua o te tipu o te tangata o naianei, kaore rawa e rite te ahua o te tu pakari kaha, ma- ia, me te roroa o te tangata, me te pai o te whakatipu o te tangata o nga wa tuatahi, ki o naianei, ko nga tangata o tenei whakatipu- ranga, kua ri iki haere, kua potopoto haere, kua whakarihariha haere nga ahua, me te ti- pu, a, kua kore e pakari te ahua o te tanga- ta, kua kore e kakama te ahua, kua kore e ka':a ki te mahi i nga tu mahi katoa, ahako- a, kua whiwhi i nga, pai katoa i kiia ake nei, kore rawa i rite ki nga whakatipuranga ta- ngata o tera wa. Na, e kia ana he nui te ora o nga tanga- ta o taua wa tuatahi i kia ake nei, kaore he mate mate penei me o tenei wa, a, he ora roa te ora o te tangata o aua wa, i e tenei wa, no reira e nga Iwi, e nga hapu, e nga matauranga kia kaha te titiro ki te take i penei ai to tatau ahua i naianei, me kore e kitea e tatau. Na, e ki penei ana te kai-tuhi, ki te whaka- aro ake a te hinengaro, kia kaha te ata whakaaroaro o nga pukenga katoa o tenei hanga o te whakaaro nui o enei wa, ki te ki nui i te tino take i kaha ai nga huarahi ma- te ki te tinana o te tangata Maori i naianei. • Na, ki te whakaaro ake a te kai-tuhi, eha- ra rawa i nga kai te take, ehara i nga kahu, ehara rawa i te moenga i runga i te papa o te whare. Engari ki taku ake whakaaro, ko nga mate he mea haere mai i nga Iwi he- ke mai o te ao, me nga Kaipuke haere mai ki enei motu, nana i hari mai nga mate o ia tu o ia tu, e i ki nei i te tangata ki te po, na, tetahi o aku ake whakaaro kei te ahua o ta tatau whakahaere i nga tamariki i te wa i whanau ai, a, tae noa ki te taenga o te ta- maiti ki te wha tau ki te rima tau, e titiro ana au he nui te whakaaro o nga matua i te mea ka whanau te tamaiti tae noa ' ki te rima tau, haunga a ko ake ki te whakakaka- hu i te tamaiti ki nga kakahu wuru katoa, a ka mutu era kakahu, ka tapatutia ki nga hooro ki nga paraikete ranei, ki nga Huru ranei, ka male te tamaiti i te hemanawa, i te wera, na kaore e kaha ki te ki ake, kei te mate ia i te pukaa, i te wera ranei, na, koia nei te- tahi wahi ara mate mai kia tatau tamariki, na, i whakaatu ano to tatau "Puke" i nga pepa kua hori ake nei, kei te whakawaha- wahatanga a te whaea, a. nga tangata ke ranei i aua tamariki tetahi take mate kia tatau tamariki, pera ano te ahua o te wha- kakakahu, n, ka tapatu ano ki aua hooro, ki aua paraikete, ki te Huru ranei, ka wha- kawaha ai, ka wha nga mate, e pa mai ki taua tamaiti ko te wera i te maha o nga ka- hu, ko te wera ake hoki i te tinana o te kai waha, ka patua te tamaiti e te ngenge, a, pa ana mai he ngoi-kore, a, kore tonu ake e ka- ha ki te kai, ka tipu mai nga mate huhua ki taua tamaiti, te ruaki, te tikotiko, te kirika, maremare, a, i runga i te kore kaore e ho- horo te kawe atu ki nga Takuta, ka mate rawa etahi, ko etahi ka ora ake, engari ka noho tonu nga purapura o aua tu mate i ro- to i te tinana o te tamaiti, ka tipu te tamaiti me te tipu ake hoki aua, mate i roto ia ia, na, koia nei te wahi rahi o tatau mate ki te titiro ake, ka apiti mai ai, ki te rere mai o nga mate o roto o te mamaoa o te waha o te- tahi ki tetahi, ko tetahi he tangata ora, ko tetahi he tinana mate tona, a, ka tangi mai te mamaoa, ara, ue haa o te waha, o te ihu ranei o tetahi ki totahi, ka heke i roto i te hau mapu o tetahi, ma te waha, ma te ihu ranei, ka tipu hei mate mo te mea ora o ra- ua. Na, kei nga tupapaku mate, tetahi titiro ma tatau, ko te mate o tetahi tupapaku bo mate rore ki te tangata, na, koi ara tetahi putake mate mai ki a tatau, koia i tika ai te ture Pakeha kia nehua te tupapaku i te toru o nga ra, kaua tenei hei pouritia e tatau aha- koa ware, rangatira ranei te tupapaku, tapu- kea atu ki te wahi i rite mona. Na, kaati ake enei tataku ake, me huri hoki o tatau whakaaro ki te titiro kia tatau kotiro, me a tataa tamariki taane o enei wa, ka hoki atu te whakaaro ki te ahua o te wha- kahaere mai o te wa tuatahi, na te ahua o naianei, kaore ano i puta noa mai nga tohu o toe pakeketanga o te kotiro, o te tamaiti taa- ne ranei, kua Waerea te ara tangata e te ta- ngata pakeke, kaore nei e rite ki te va tika, e hapai ai tena kotiro i te karihi o taua ta- ngata pakeke, a, na tana tu ahua ka takoto ke te takotoranga tamariki, ka kore tena kotiro e whiwhi tamaiti, na nga mea taane o aua tamariki pera, ka tere te pirangi ki te moemoe kotiro i te mea kaore ano i ri • te nga tau, a, ka roa e mahi haere ana i tera tu mahi ratau nga mea taane, nga mea wa- hine hoki, ka tipu mai i konei enei mate te pukupa, te mate kohi kiko, te huango, me era atu mate hoki, koia te kai tuhi ka mea atu kia koutou e nga tangata matau whakaha- ere o te iwi Maori, kia u tatau ki te whakapono ki te ture o nga Kaunihera Marae, kaua hei tahuri ki te turaki, engari kia kaha te tauto- ko, ko nga whakahehe a tatau ki nga ture a o tatau Kaunihera, me hoatu ki roto i te Ka- unihera ki reira whakatikatika ai, kua oti nga pa tuwatawata mo tatau i naianei, ko te Kaunihera Marae nao te tangata, ko te Kau- nihera Whenua mo te whenua, ko te ropu o nga takuta mate, te kai tohutohu ia tatau, na ko ta tatau whakahaere mo a tatau tama- riki, me tiaki kia rite nga tau ka moe taane ai, wahine ai hoki, me tiaki o tatau Kauni- hera tenei ahua o a tatau tamariki.