[NAMA 15.]____._ WAIRARAPA OKETOPA PARAIRE 30, 1903. TAU TUARIMA. TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA]

TAPERENUI-O-WHATONGA. Hepetema 5th 1903. Kia te Honore Timi Kara Minita o te taha Maori tena koe. He whakamarama atu kia koe, mo nga mea i puta mai ki roto ki te ngakau, i roto i enei ra. kua karapiti nei nga motu me te iwi ki roto i te rau tau hoou o Kiingi Eruera te tu- awhitu, kua noho nga iwi i roto i tona koha- nga, i tona kohanga, ahakoa e pihi ake ana he Tumatakuru i etahi waahi, tena te told kaa oti te oro mai-e te Paremata hei ngaki, a, ka noho te oneone ki tona momonatanga, ko te rito te tuatahi, ko te rau te tuarua, ko te puku te tuatoru, ko te pakaritanga te tua- wha, ko te openga ki te whare te tuarima, ko nga niho te tuaono, ko te toto ko te wai te tuawhitu, na te Paremata i whakato, ma nga Kaunihera e whakamakuku, ma te Atua e mea kia tipu, ka puta ka ora, he ora ki tipua he ora ki tahito he ora ki te whaiao ki te A- • omarama, Tihere mauri ora. He wa tika tenei moku, hei tuhinga atu i nga kupu i roto i toku Hinengaro e Koromaki ana, me te mea he Rata me ana rongoa e tutakita- ki ana i nga ponapona o oku wheua koroua. No te tau 1899, ka huihui nga tangata o Wairarapa, tae atu ki te Takapau, ki te Ko- hunui marae, e takoto ana ki te taha mato- nga rawhiti o Wairarapa moana, i te 23 o nga ra o Maehe he mea pohiri mai e Tunui- arangi, me Rakaiwhakairi, mo runga i etahi take, roimata hei pupuri i te aroha, rae te ihu too mai o te po, no te 26 ka whakatakototia e Tunuiarangi etahi take, hei hurihuri ma te whakaminenga hei takiri i te roimata. Tuatahi. Tamatea mai i tawhiti. Tuarua. Tamatea Pokoiwhenua. Tuatoru. Tamatea Kokoti. Ko Tamatea Pokaiwhenua, kua tutuki te- nei, na te Paremata i whakaoti i te tau 1900, kua pokai nga motu tae atu ki Hawaiki, ki roto i te paihere kotahi o te kiri Waitutu, me te kiri kotea, e rua e toe ana. Ko Tamatea mai i Tawhiti ko Tamatea Kokoti, me hoki atu he kupu maaku kia Tamatea mai i Ta- whiti, kotahi ano te tangata nei, e toru ona ingoa, he hua katoa kai roto, i heke mai ta- tau i roto i tona Kawai, i papaatere mai tenei tangata me ona hapu, i te ta-epa-epa-tanga o te rangi tuatahi, i Tawhitinui, i Tawhitiroa, i Tawhitipamamao, i te Honoiwairua, ko. to- na waka ko Taakitimu, ko tona atua ko Ka- hukura, mokopuna a Uenuku e tiwhana nei i te rangi, i roto i te awha me te hau, ko ta- na Toki ko te Awhiorangi, ko te kaha o te Toki, ko te Kawekairangi, ko te Pare arai marama ko Motu Whariki, ko te kakau, ko Toko-o-terangi, ko te aaka o Kahukura, he hue Tahaa, tona whatanga ko runga o te Ta- urapa, i roto ia Puhi Kaiariki, ko to raro ko Puhimoanaariki, Hokowhitu topu te Kauho- e o Taakitimu i raro ia Tamatea mai i Ta- whiti, ko te Wananga, i raro i te Taurapa i te Toitoinga o te Kei o Taakitimu, me ona tohunga ano i reira i te Kei, i takto ai te Wananga, me a ratau karakia, hei arai i nga hau Pukerinui, me nga tuatea nunui o te moana, hei karangaranga i te Kauika ia Tu- tarakauika ia te Wehengakauki, hei arahi ki roto i te marino, ko o ratau taonga e toru i eke mai ai ki te Moutere o Aotearoa, ko te kaha, ko te tupato, ko te mohio, ko te kaha i roto i te ringa, Ui te hoe, ko te tupato i roto i te ngakau, ki te ata kinikini i te kai, ko te mohio i roto i nga konohi-ki te ata titiro me te ata whakahaere i nga tohu me nga kapua o te rangi, i te Marama, me te Ra, hei tohu- tohu i to ratau Papaatere ki te ara tika. Ko enei reo e wha, Tawhitinui, Tawhiti- roa, Tawhitipamamao te Honoiwairua, e kore e hoki atu ano ona uri i runga i te wa- ka Tuhera ki te whenua i Papaatere mai ai ratau, ko ona hapu engari raa tetahi Papaa- tere o muri e whakahoki ona uri ma runga i te moana i whawhaitia mai nei e ratau, ki te kaha ki te tupato, ki te mohio me nga ka- rakia, kua oti enei kupu, kua rite, no te tau 1897, me te tau 1902. Na Kaiti Honore Hetana Pirimia, matua o nga iwi o Nia Ti- reni me Hawaiki i whakaoti, i roto i nga ra o Kuini Wikitoria me taana tama me Kiingi Eruera te tuawhitu, he puawai nei no Ta- matea mai i Tawhiti taua hunga tamariki, no runga i nga tihi o Aotearoa me te Wai- pounamu. Kua oti hoki te ture i te Pare- mata, i runga i o koutou mahara whakaa- ronui ki nga mea Maori, kia rauhitia, kia a- tamaitia, kia hurahia, i te mea e toe ana etahi morehu kaumatua, o nga iwi e rua, me nga tuhituhinga a nga kaumatua Pakeha, he mea ui pono na ratau ki nga kaumatua Maori, be mea kite tonu e o ratau konohi, nga mahi-a-ringa a te iwi Maori, me a ratau korero wananga me nga karakia. E te Honore minita mo nga mea Maori kia ora roa, kia ora kaha, te matua a te He- tana me tona hoa wahine me La raua wha- nau, te Tamatea mai i Tawhiti tuarua nana i whakahoki te im Maori i runga i te kare o nga wa?ki te Honoiwairua, e kiia nei ko te whenua matua o te ivi Ingarihi me te iwi Maori, kia ora nga mema o te whare o raro, kia tuturu te tika te pono nae te aroha, mo tenei ture atamai i nga mea Maori, e tika ana mo tenei wa, haere ake nei. Kia ora nga mema o te whare kaumatua ariki, mo koutou i mahara nui ki nga mahi- a-ringa a o matau tipuna, whanau ana mai ko te ture, Rauhi, Atamai, Hura, i nga ma- hi-a-ringa, me nga wananga a o matau ko- roua matua, kita heke katoa atu nei ki te po, me a ratau mahi. E te Honore Minita mo nga mea Maori, e toko ake ana te tumanako te whakaaro me te aroha. • Kua tuturu taku whakaaro, tika, pono, kia ara tetahi huihui i roto i te rohe Potae o Rongokako Kaunihera, hei tuara i te ture kua oti nei ino nga mahi totika, a te iwi Ma- ori, ko te ingoa mo tenei huihui, ko te ka- hui Rauhi a Tamaihura, whakataki, i nga mea Maori. ' Ko te marae o Papawai me nga whare runanga a Hikurangi, a Aotearoa, a te Wai- V pounamu, kua tuturu taku mahara, kia whakamutua nga hai, ki tenei marae, kia- waiho tenei mame, me enei whare, hei ako- nga ki nga mahi-a-ringa a te iwi Maori, e tika ana mo tenei wa ka kaha, ka toa. ka ma- nawanui, taku hapai i tenei tikanga nui, i totoko ake i roto i te ngoikoretanga me te wheru o toku tinana koroheke, hei koha ma- ka i roto i te rau tau hoou, a nga taitama me nga taitamahine me a ratau kohungahu- nga; Kai roto ano i nga ra o tenei marama ka . toia mai taku waka i tuhi atu ra au kia koe, ki roto ki Aotearoa whare runanga whakairo ai, mahi ai huki i ona tikanga katoa e oti pai ai. Kai te mahia mai e raa nga take hei ti- matanga whakairo, kua pata atu taku kupu ki nga wahine matau ki te mahi-a-ringa, kia, timata te mahi, hei too mai i Le ngakau o nga Kotiro kaore nei i tomo ki nga kura, kua hipa nga tau ki te 15 16 17 18 19, ha- ere atu. Roa iti ake nei ka karangatia e au he hu- ihuinga mo matiu, mo runga i tenei tikanga nui kia wehea mai tenei kahui motuhake ki te hura i te mea i ngaro. E whakaaro ana au kia tonoa a Anaha o te Arawa, hei kai-whakaako, he tamaiti ano kai konei e korerotia ana he mohio ki te whakairo, kaore ano aa kia tono atu kia, haere mai kia uiuia e au, ki te marama heoi ano koia tonu nei he tangata haunga" hoki te wananga tena e maama i nga korero a nga kaumatua i mahue ake kia matau, me a ratau tuhituhinga, maku e whakawhaiti, ko nga karakia kua ngaro, he ahakoa ma- te hura e kitea ai, ki te mea na te kaha ra- wa tenei papaatera i arahi mai i tenei ma- tuaiwi whakawehiwehi mana ano, e homai ki roto ki te ngakau hura, aua mahi ki tona iwi, e kii ana hoki te kupa a te Ariki, rapua ka kitea, e koutou patukia ka huakina kia koutou. Kai te mahia e aa nga taiepa o te marae o Papawai, hei pa tuwatawata, kua oti te peita nga whare, kua mahia hei kaari ti- punga rakau Maori, a roto o te taiepa. Kua whakamarama atu au ki te tiamana o te Komiti Marae o Papawai, me te mema Kaunihera a Hoani Rangitakaiwaho, mo taku whakaaro mo to marae ki mutu nga ahua hui katoa engari mehemea he hui na te Kawanatanga nona hoki enei whare me tenei marae, ka tuhera ki ana whakahau, i kii atu hoki au mehemea i konei te Tiamana o te Kaunihera kua kii atu au kia huihui te Kaunihera me ona mema katoa, mo tenei take, kia paahitia kia tukua atu hoki taua ripoata kia koutou me te Timuaki o nga Kaunihera a Kiripiti Mea, (Tawa). Ko te wa e hiki atu ai a Taakitimu i roto i Wairarapa ki Poneke na ka whaitahi atu hoki nga mahi e tumanakohia atu nei e au hei tuara mo te ture, kua oti na me te ma- hara ano ki nga kaumatua. E kaha ana te tumanako o te ngakau kia haere atu kia kitekite, heoi e araia mai ana e te poho ngengere me te mure. He nui toku huihui-e noho atu nei kai te mahi katoa i te whenua o te Wairata kai te