[NAMA 3.]. WAIRARAPA OKETOPA PARAIRE 31 1902. TAU TUARIMA.]

"TE PUKE KI HIKURANGI."

[PUTEA]

(Tari Whakahaere ora rao te katoa.) "ETAHI MATE RERE"

E nga tangata—e nga hapu, e nga Iwi ri- riki, e nga Iwi nunui e noho nei i enei motu, Whakarongo— He kupu whakamahara, he kupu ako, he kupu tohe enei naaku na ta koutou tamaiti, mo runga i nga mate kikino, mate e whaka- ngaro nei i nga Iwi o te ao, kei pa mai kia tatou, ka huna tatou ano he moa. He kupu whakahau ano hoki enei ki o ta- tou komiti marae, kia kaha rawa te mahi i naianei ahakoa kua kahititia o ratou Ingoa ahakoa kaore ano ranei. Kaua e taria te ma- hi, kei rokohanga tatou e te aitua kino e te aitua whakangaro. E rua nga mate e kai kino nei i nga iwi. He mate koroputaputa (Small-pox). He mate tu pukaki (plague). Kei Ranana Ingarangi te mate tuatahi o nga mate nei, kei Poihakena, kei Awherika, me Inia tetahi e ngau ana. 1 runga i to matau mataku kei haria mai e nga, Kaipuke haere mai, no reira ka tiro-ti- rohia katoatia e tenei tari nga tangata e ha- ere mai ana, a me te rongoa koki i nga kaka- hu, i nga mera i nga taonga o runga i aua Kaipuke. Na e te Iwi e tino mataku ana ahau ki e- nei mate, mehemea ki te pa ki tenei motu, katahi he ngaronga mo taua mo te Maori. No reira i kaha ai ahau ki te whakahau kia ma- hi tatou katea (1) ki te whakapai i o tatou kainga; (2) ki te tahutahu, i nga taea kino; (3) ki te horoi i o tatou whare kia ma; (4) ki te patupatu me te tahu i nga kiore; (5) ki te mahi i nga whare ririki kaa whakahaua nei kia mahia me etahi atu hoki o nga raweke a to tatou tino whanaunga aroha a Pire Kio- re. TE MATE KOROPUTAPUTA (small-pox). He mate rere tenei. Kia mohio ko ona to- hu enei; (1) He ruaki; (2) he mamae o te tuara; (3) he pukupuku; (4) ka whakawai nga pukupuku; (5) tona mutunga, ka pirau ka whakapaku; (6) he Kirika (piwa) ; (7) he kakapa o te manawa; (8) he Maroke o te Kiri; (9) he puru o te paru i etahi wa, he rere i etahi, he iti he koma, me te pupuru o te mimi. E kunawiritia ana te timatanga o tenei mate, katahi ka ruaki te tangata me te tima- ta o te mamae o te ngawaritanga o te tuara. Ka timata te mate, ka timata hoki te kirika, a i te rua o nga rangi ka tae ki te kahanga o tona wera. I te toru i te tuawha ranei o nga ra, ka kitea etahi pukupuku whero, i te Kanohi, i te rae i nga ringaringa hoki, kaore e roa ka nunui haere nga pukupuku nei, a ki te whawhatia iho, ano he hoota kei raro i te kiri e puku ake ana. Kaore e roa ka kapi te tinana, ka whakawai haere nga pukupuku nei, a, ka pirau haere nga wai o roto, i ranga i te ahua o nga pu- kupuku, ka pupuhi haere te kanohi me te tinana ano hoki, a kaore e mohiotia iho te ahua o te tangata, ko te mutunga mehemea ki te pai, ka maroke haere nga pukupuku nei, ka ahua kowhai nga paku, a rereke kino ana te haanga o aua mea. Hei te oranga ka takataka haere nga paku, engari ki te nui- nga ka mau tona nga rua o aua pukupuku, a kaore e ngaro te tangata i pangia e taua ma- te. E wha nga ahua o tenei mate engari ko tenei kua korerotia noi e au te raoa nui. Nga mea e tapiri mai ana ki tenei mate, i etahi takiwa he paru o nga toto ki nga ate wharo-wharo (pneumonia). He puru o nga toto ki nga peeke o waho i nga ate wharo- wharo (pleurisy), he whewhe, he pirau o nga iwi, he mute u nga taringa. RONGOA.—Ki te pangia e te mate kia tere te had ki te takuta, haaunga te tohunga, i mua atu o te panga ki te mate me okaoka (Vacci- nate) nga pakihiwi. ME OKAOKA KATOA NGA MAORI I NAIANEI. Kaa kitea hoki ko nga ta- ngata e okaokaina ana nga ringa, ki te tupo- no taua mate, e koro e pangia, a ki te pangia kaore e roa ka ora, ka mama te mato. Ki te tupono te aitua nei:— 1. Me wehe te turoro koia anake ki tona ruuma me toua kai tiaki. 2. Kia tere te okaoka (Vaccinate) i nga mea e noho tahi ana i te whare. o. Kia wehe ke to ruuma, kia ahua pou- ri, kia puta tonu te hau ova o waho ki roto, engari kana e tangi mai ki runga i te—tupa- paku. Me harihari nga mea katoa ki waho ko tona peeti me te tuuru noho me etahi mea pakupaku, kaore e pirangitia ana ka kino i te rongoa patu ngarara, te waiho. 4. Ko nga kai, Hei ngu kai mania, he mi- raka, he wai manu he heeki, me etahi atu kai. 5. Ma te takuta nga rongoa e hoatu. 6. Etahi rongoa he opiamu (opium) mo te mamae. 7, He pitimata, he karamera, he houra (bismuth, calomel, and soda). 8. Mo te waha, me te korokoro hei wha- kapukorokoro. Ka puha mai ki waho, ko te Rongoa a Topera (Dobell's solution) he riti- rina (listerine) he wai me etahi atu rongoa. 9 Ko nga kanohi me horoi ki te Poratiki atiti (sat.sol. boracic acid) kia kotahi kia rua maturutanga ki roto i te kanohi. 10. Ko te kirika (piwa) ma te Anatapai- rini, pinatitini e patu (antipyrin or phenace- tin), ma te wai matao ranei, me horoi kotahi ringa i te taima, ka whakamaroke rawa ka hun ki tetahi, ka pera ano hoki, kanaka e rumakina ki roto i te wai matao. Mehemea ki te ora a ki te mate ranei te tangata, me tahutahu katoa nga kakahu i pa ki tana tinana. Ko te ruuma me horoi ka- toa te poroa nga tara me runga ki te rongoa. Mehemea he pukapuka, kei te piri i nga taha me haehae katoa, ko te rongoa hei horoi i roto i aua ruuma he Kaporika atiti (carbolic acid 1—40, Calvert's No, 5 half a pint to a gallon). Ka mutu te horoi ki te rongoa, ka tiki tetahi taapu ka mea he wai ki roto ka waiho i waenganui i te ruuma tu ai ka hoatu he papapa puia (sulphur) ki roto i tetahi ko- hua, ka whakamaku ki te rama (methylated

spirits), ka tutakitaki katoa nga wini, ka ta- hu i te papapa puia ki te ahi ka waiho kia ka, ka tutaki kia tino kati te tatau, me etahi atu waahi ranei e puta ai te pawa o te rongoa ki waho. Ka mutu tenei ka waiho kia kota- hi te rangi ka whakatuhera, i nga ara katoa e puta mai ai te hau me te maramatanga. Me waiho noaiho kia tuhera ana nga mea katoa kia toru nga rangi tae atu ranei ki te wiki. Ka horoi i roto i te ruuma ki te houra (soda) me te wai, ka waiho kia maroke ka- tahi ka pai ki te noho ano. Ko te rongoa papapa puta kia kotahi me te hawhe pauna, ki te mano kiupiki putu (cubic feet) o te ruuma. Me matiparai te roa, ki te whanui, ki to teitei, ka kitea te nui o nga kuipiki putu (length by breadth by height-—cubic contents of room). Ki te pangia e tenei mate kia lore rawa te tuku panui ki te Takuta o te Takiwa—a ki te Tari ranei. I muri o te taanga i te pukapuka: nei ka pa mai tetahi o nga mate nei ki Akarana, ara te pereke (plague), kia kaha e te lwi ki te whakapai i o tatou kainga-. Heoi na ta koutou Tamaiti Aroha. Na Maui Pomare, M.D., Takuta a te Kawanatanga mo te Iwi Maori.

HE KUPU WHAKAHAU ANO. E nga hapa, e nga Iwi o nga motu kua haerengia nei e au whakarongo: — He kupu whakahau ano tenei naaku, kia tatau kia kakama ki te mahi i te takiwa e whiti ana te ra, kei rokohanga tatau e te po- uri pokerekere ka mate. He ra tenei kei a taua te mana whakamahia. Taku mahi he whakarongo ki nga tai Pakeha e wawara nei i te motu, na ko te tangi tenei kua hoatu nga whakahaere ki te iwi Maori tatau ka titiro kite kore ia e tahuri ki te wha- kamahi i te taonga kua hoatu nei, me tango, a ko te mutunga tonu tena o ta tatau titiro a muri atu. E te lwi matatika, kei peneitia tatau ka- tahi he pouritanga e kore ai e marama. He mahinga nui rawa ua to tatau Minita me ona hoa i te ao i te po, i riro mai ai enei Ture ki o tatau aroaro, mei maumauria e ta- tau enei mauiuitanga. Kei waiho tatau hei taunutanga ma nga Iwi o te ao. Na i au e haere nei i nga motu, ko nga ku- pu nui e rongo ana aku taringa ko te ae raua ko te taihoa. He kupu atahua enei engari kei tito. He tino kupu pai te "ae" ko te mutunga mai hoki tena o ta te ngakau ko te mahi i te mea o muri atu, a, he kupu pai ano hoki te Taihoa, engari he kupu pohehe, kaore e mohiotia tona mutunga mai, ko aku- . anei ranei ko apopo ranei, a, ko ake tonu atu ranei. Kaati he Iwi whakaae toku ki nga mea tika, engari me kinaki te "ae" kite mahi ko- tahi ka reka, ma tenei katahi ka ora. Kua tata te pau nga motu nei i a au te haere, a, kua hoki tuaruatia e au etahi wa- ahi e tata aria ki taku huarahi, na, kanui te kaha o etahi hapu ki te whakapai i o ratau kainga, otiia ko etahi, ko te nuinga kei a taihoa tonu e haere ana.