[NAMA 1 O TE TAU 6.] TE PUKE KI HIKURANGI NOEMA 9, 1904. [Wharangi 1, TE PUKE KI HIKURANGI.

[PUTEA]

Kia mahara ra ki tou kai-hanga i nga ra o to tai-tamarikitanga, i te mea kaore ano kia tae noa mai nga ra o te kino, nga tau e mea ai koe, kahore aku ahuareka ki enei tau; I te mea kahoro ano kia pouri noa to ra, te maramatanga, to marama, mo nga whetu, a, kaore ano kia hoki mai nga kapua i muri i te ua : I te ra i wiri ai nga kai tiaki o te whare, a, ka piko iho nga tangata marohi- rohi, ka mutu ano hoki ta nga kai huri, no- temea he torutoru ratau. Nga tai-tamariki me nga tai-tamaahine titiro ki nga kupu i runga ake noi, ata wha- kaarohia e koutou, kia marama te ngakau, kia mau hoki i te hinengaro ; whakapiria, ki te rau o te Kawariki, whakatototia ki te wai o te Rengarenga. Ko koutou te rama mo nga kaumatua me nga kuia, kua tae koutou ki nga matauranga nunui o roto o tenei wa haere ake nei, kua whiti mai te maramata- nga, ki runga kia tatau, kua tanua atu to ao tahito ki raro i o tatau takahanga e taua maramatanga, he iwi mohio nui o koutou tipuna kua ngaro ake noi ki te po ; ko nga kaumatua me nga kuia, kaore o ratau ma- tauranga, ki nga mea hou o roto o tenei wa, ka mutu ta ratau i mohio ai ko nga mea o mua. Ko koutou e nga tai-tamariki, me nga tai-tamaahine kai te akona ki nga tika- nga o roto i nga whare wananga o tatau O O hoa Pakeha, no reira titiro atu ki nga mahi a o tatau hoa Pakeha, ahakoa he aha to ma- hi e mahia ana e ratau i o tatau aroaro, e ata titiro atu nei o tatau konohi o mahia aua e ratau. Ko te mea tuatahi hoi whaai- nga atu ma koutou, ko te mahi a o ratau ringaringa e heke nei o ratau werawera ka tuturu ki te whenua, haaunga ia a ratau ma- hi e kite atu nei tatau ho poue e arahi ana, ma nga mea ena o koutou kua neke atu ki te waahi hohonu, notemea ho tokomaha i karangatia, he ruarua i whiriwhiria, hopu- kia i to raro kia mau ai, herea te waewae o muri o to kau, ka riro mai ia koe te mira- ka. E aku tamariki whakamahia o koutou mahunga me o koutou ngakau, titiro atu ki mua i o koutou aroaro, me te arataki pai i a koutou parau, kaua hei titiro ki muri, kei piko te raina o to parau. Ka hoki te rongo kino ki te ariki o te maara, a, ka waiho koe hei taunutanga ma te tini, ma te mano, ma te rau e pae kaati tenei. Nga iwi me nga rangatiratanga o runga i te motu nei, tena koutou i raro i te maru o to tatau Ariki ae Amine. I pa he pourita- nga nui kia "Te Puke Ki Hikurangi" i enei tau ka taha nei ki muri, mo te hekenga o te tokomaha o te iwi Maori ki te kore rawa, me tona whakapuaki tonu hoki i tona nga- kau pouri, ki nga iwi me nga hapu o runga i te motu nei. Ina hoki i te tau 1853, ko te tokomaha o te iwi Maori o runga i nga

motu e rua nei me o mua motu ririki, e ri- ma tekau maono mano e wha ran (56,400), tae mai ki to tau 1896, ka ata kitea e tatau kaore i piki whakarunga, engari i heke wha- kararo. Ina hoki i te taunga i te tau 1S96, ko te tokomaha o nga Maori tuturu e toru tekau ma iwa mano, e waru rau, e rima te- kau ma whitu (39,857) ; Ko ngu Awheka- ihe e rima mano e whita rau e ono tekau marua (5 762), ka huihuitia e wha takau marima mano, e ono rau tekau ma iwa (45.619), ka wahia mai nga Awhekaihe kai te taha Maori o roto i taua kaute e (3,503), ko nga Awhekaihe kai te taha Pakeha e 2,259 : Ahakoa he roa enei tan, timata mai i te tau 1853 tae mai ki te tau 1898. ka 43 nga tau, kua heke rawa atu to tatau kaute ; Ahakoa whiwhi noa tatau ki nga mea papai katoa, ki nga kai, ki nga kakahu, ki nga whare papai, me nga moenga papai, ki nga rongoa, otira era atu moa papai katoa e tipu ai te tangata Maeri ki te tokomahata- nga, penei me te Pakeha mo te iwi nana enei mea katoa, kua oke nei to ratau kaute ki runga noa atu, kihai rawa to tatau kaute i awhiwhiwhi atu ki to ratau. Kaati me penei ake ta matau whakama- rama, e wha enei kai e kainga nuitia ana e tatau e te iwi Maori, he waipiro, he tupeka he tikareti, he tii. Me korero ake matau mo te tupeka mo te tiakareti; Ko enei kai e kainga nuitia ana te auahi o enei kai e tatau, e nga taane e nga wahine, e nga ta- matiki. Ko ta te Pakeha tikanga mo enei kai, ma nga taane kaumatua anake o kai. kia rite rano nga tau o nga tamariki taane, ka kai ai i te tikareti me te tupeka, kaore rawa nga wahine Pakeha e kai ana, me nga koti- ro hoki, ki to kitea e nga inatua o kai huna ana, ka whina tana kotiro kia tino mamae. Kaore hoki o kitea nga wahine Pakeha e kai haere ana i te paipa i te tikareti i nga- rori, i roto ranei i o ratau whare. E kii ana hoki to iwi Pakeha, ki te kai nui te wa- hine e hapu ana i te tapeka, ka heke te ka- ha o taua tupeka ki roto i te kopu o te wahiue e hapu ana, tae rawa ki te tamaiti i roto i te kopu, pa rawa ki te ate wharowha- ro o te tamaiti, ka waiho taua mea hei mato mo te tamaiti ina whanau mai ki waho. Otira e tino mohio ana ano tatau he pai- tini taua mea te tupeka; ina hoki i te kainga tuatahitanga o te tangata i te paipa, ahakoa pakari te tinana o te tangata, e ma- te ana, e haurangi ana, e ruaki ana i taua mea i te paipa, kia waia rano te ngakau o te tangata ki taua kai, katahi ano ka pai. Ko nga tamariki Maori katoa e tae aua ki nga tino takuta, ka kitea e ratau kai te ate wha- rowharo te mate, a, he nui atu te pakeke o te mate o tena tamaiti, mehemea ka kii te takuta kua pau tona ate wharowharo, e kore taua tamaiti e ora.