[PUTEA]

Te ahua o nga mana kia Ingarangi.

Me whakamarama atu e matau i konei te ahua o nga mana nunui o te ao ara:— Tuatahi ko Ingarangi, tuarua ko Tiamani, tuatoru ko Ruhia, tuawha ko Wiwi, tuarima ko Merika, tuaono Tiapana, tuawhitu ko Ohi- tiria, me era atu mana, ara, nga mana ririki. Hei konei matau whakaatu ai i te ahua o enei mana kia Ingarangi, mo runga i te ahua o te pakanga a Kuhia, raua ko Tiapani, e huhu nei nga rongo i te ao whanui. Ko te hiahia nui o etahi o enei mana, kia tahuri ratau ki te whakangaro ia Ingarangi, kia watea ai ratau ki te tango hauwarea noa atu i nga mana ririki o te ao, ara, nga motu e kiia nei he Koroni. •••• Otira e tino mohio ana aua mana nunui, ko Ingarangi kai te arai i nga inana ririki o te ao ki roto ki tona rohe-potae, kei taea e ratau te whakangaro. Na, ka mohio tatau i konei, koia tenei te tino whakaaro o nga ma- na nunui o te ao, he rapu tikanga e hinga ai a Ingarangi ia ratau, ara, te Pa-tuwatawata o nga mana ririki o te ao. Kaati me ata titiro tatau ki te ahua o aua inana nunui kia Ingarangi. Tuatahi ko Ku- hia, ko toona ahua kia Ingarangi, he whaka- tara tonu tana mahi i nga wa katoa. Ko taua iwi hoki ko Ruhia he iwi nui noa atu, kai taua iwi hoki te nuinga o Oropi me Ahia (ara nga motu nunui o te ao), engari ko te tino mate o taua iwi, kaore he wahapu hei unga mo ona Kaipuke. No reira kai te tino rapu ratau i te huarahi, e taea ai e ratau te whenua o Takee me ona wahapu katoa, tae noa ki ona mana ririki o taua takiwa. Tua- rua kai te rapu ano ratau, i taua take ano ki te whenua o Inia, kai raro nei tera whenua i te mana me te rangatiratanga o Ingarangi, tae noa ki ona mana ririki, me ona wahapu katoa o tera whenua. Pera ano hoki tona mahi ki te iwi o Koria, he rapu i tetahi hua- rahi 8 taea ai e ratau te whakangaro atu tera iwi nohinohi, kia riro mai ai ia ratau nga wahapu o reira, hei unga Kaipuke mo ratau. . Otira e tino mohiotia ana i te tau 1856, ka tahuri a Ruhia ki te tango i te whenna o Takee, a, na Ingarangi i tango te pakanga mana, ka hinga a Ruhia, ka aranga tena ma- tenga ko te "Karaimia." Mo te taha ki Inia, kia mate rano a Inga- rangi, katahi ano ka riro ia ratau a Inia, me ona wahapu katoa o tera iwi. Mo Koria (mo te take o te pakanga a Ru- hia raua ko Tiapana) ko Ingarangi nae Tia- pana, kaore i te whakaae kia riro ia Ruhia taua whenua me ona wahapu katoa o reira, a, e tino mohiotia ana e nga iwi katoa o te ao, koia nei te take e whakamau nei a Ruhia kia Ingarangi, mo ta ana mahi arai i nga naana nunui, kia kaua e tahuri ki nga mana, ririki o te ao peehi ai, me ona Koroni hoki. Na tona mahi taami hoki i te iwi o Ko- ria, me tona hao mai hoki i nga waahi paa- nga o Tiapana o reira, koia mura ai te riri o Tiapana kia Ruhia, koia te take i heke ai te toto ki nga mania, me nga taha, tika o tera pito o te ao, i waenganui ia Ruhia raua ko Tiapani; me te mohio iho hoki o te hine- ngaro, ko Ingarangi kai te pito o te poporo e tungotongoto ana, a, mea ake ka kahore atu tona mana i te rawhiti. Ko te tautohe mo Inia i enei tau ka hori nei, ara, i tae te Minita o Ruhia, ki te wha- katakoto i te whakaaro o nga rangatira wha- kahaere pakanga, ki te aroaro o te Kiingi o Ruhia, ko tona kupu tenei ki te Kiingi.:— "Kua rite nga mea katoa mo te whawhai, hei tango i te pa o Herata." He tino pa nui tera no Awhekenetana, a, e tino mohiotia ana hoki, ko te kuaha tera ki Inia, e taea ai e Ruhia te whakataetae tera whenua. Kaore he ara ke atu mo Ruhia e tae ai ki Inia. Ko tetahi kupu a taua Minita ki te Kiingi i taua wa ; ko te wa tika tenei hei whaka- ngaueuetanga i Inia, ko te take kei te here- here nga ringaringa o Ingarangi i ta raua pakanga ko te Poa. Otira i mea te Kiingi, "kaore ona hiahia ki te takahi i tetahi o ona hoa, i te wa e ngoikore nei ia, ara, e pakanga nei ki tetahi iwi ke, engari me noho noa iho ia, a, rautu noa tenei whawhai." No reira he nui atu te noho tupato o Ingarangi i taua wa mo te ku- pu a taua Kiingi. Ko te take, akuanei pea ka kaha tonu te kupu a nga rangatira hapai pakanga, ki te akiaki tonu kia whakaetia te pakanga e to ratau Kiingi. Otira ki te kaha taua Kiingi ki te pupuri i tona kupu, tera e tau te rangimarie ki aua mana nunui o te ao. Engari ki te titiro iho a te whakaaro i taua wa, ko te mahi a Ruhia he kawe tonu i ona hoia, ki tetahi pa e tata ana ki Herata, he 10,000 mano he 20,000 mano hoia e kawea ana e ia ki reira, no reira, e tika ana te wha- kaaro tupato o Ingarangi, mo te whakaaro o taua Kiingi. Tetahi he tamariki taua ta- ngata, ma reira e turaki te kaha me te mana o ana kupu. Ko taua whenna hoki, kai runga tonu nga mana nunui me nga mana ririki hoki e noho ana. no reira mehemea i whakaaetia e taua Kiingi taua pakanga i taua wa, ka mohio tatau ka mura katoa te riri i waenganui i aua mana nunui, a ka riro pea a Wiwi hei tautoko ia Rohia. Ko Tiamani kaore e pai kia hinga tona mana ia Ruhia raua ko Wiwi, no reira era ia e tautoko i a Ingarangi. Ko Tiapana ka whawhai tonu ia ki a Ru- hia, ara Ua tautoko ia i a Ingarangi, pera hoki a Merika, ka piri tonu ia ki a Ingara- ngi. Kaati ko enei wawatatanga a te wha- kaaro, no mua no enei tau ka non nei ki muri, engari no enei ra, ka tupono ki runga ki te tuatua o tetahi o enei putake, koia te- nei e uhia mai nei a Ruhia raua ko Tiapana e te ao pango. Ko Ohitiria kaore e mohiotia tona wha- kaaro, ka tautoko pea ia i a Ruhia. Ko nga inana ririki i runga ano i taua motu, ma nga mana nunui ratau e kumekume ki te waahi e pai ai ratau. Ko te cake o Tiamani i piri ai ki a Inga- rangi, ehara i te mea he pai nona ki taua Kiingitanga, kaore, heoi ano te take, ko tona nohoanga kai waenganui tonu ia Wiwi raua ko Ruhia, no reira i rere ai ia ki te taha ki a Ingarangi, mo tona mana kai tamia e Wi- wi raua ko Ruhia, notemea hoki KO Wiwi, he hoa pakanga nona i maa. Ko tenei mana nui ko Wiwi, kua maha nga wa e noho ana te ngakau whakawiriwiri i roto i a ia, ko te tino take o tona ngakau pera, mo te whenua o Ihipa. He roa te takiwa e tautohe ana a Wiwi kia riro i a ia a Ihipa, no te mohiotanga o Ingarangi era e riro i a ia, katahi ka tangohia e Ingarangi, ka raru a Wiwi i konei, koia te take i wha- kamau tonu ai a Wiwi ki a Ingarangi, otira ' tera atu ano etahi take. I te tau 1899, ka tu he pakanga a-waha i waenganui i a Ingarangi raua ko Wiwi, mo tetahi whenua ko Wahauta te ingoa, i te takiwa o Ihipa i raro i Awherika, a mate iho a Wiwi i te whakama, mo taua mahi poka- noa ana, i reira ka tino tuturu te mauahara o Wiwi kia Ingarangi, koia te take i tukua ai e Wiwi ona tangata tino matauranga nui ki te whakahaere pakanga, ki roto ki te paka- - nga a Ingarangi raua ko te Poa, he mahara nona era e hinga a Ingarangi ia raua i roto i taua pakanga. Otira i puta ano te kupu a tetahi tino tangata nui o Wiwi i taua wa, i mea taua tangata, "'Kia mate ra nga tino tangata toa o Ingarangi, hei reira katahi ratau ka watea ki te pakanga ki a Ingarangi." Me te whakaatu ano a nga Nupepa i taua wa, kai te naahi tonu a Wiwi i ana nu hoou i te ao i te po, me te whakapakari hoki i ona Manuao Whawhai, me tona rapu hoki i te- tahi tikanga e rarua ai nga Manuao o Inga- rangi i a ia. Kaati ko enei mana nunui, ko Ingarangi raua ko Tiamani, kaore he raruraru ki waho," heoi ano kai waenganui tonu ia raua to raua