[PUTEA]

TE HAAHI O INGARANGI. Waahi Tuarua.

1. Ko nga Nootamana, ara nga Danes, no te tau 787 A.D; ka timata te kokiri mai ki Ingarangi, o etahi o nga iwi o te raki o Oropi. Te ingoa nui e huaina ana kia ra- tau, he Nootamana ara be tangata no te raki. No muri mai ka whakapotoa taua ingoa, ka kiia he Nomana, tetahi ingoa hoki o ra- tau he Teini. I miri haere etahi o ratau i te takutai o Oropi, a tae noa ki Itari, ki Si- cily ko etahi i pumau te noho ki tetahi wa- ahi o Wiwi (Farnce) e anga mai nei ki Inga- rangi, a, tahuri noa i reira ki te Whakapono, me te ata noho ano i runga i nga tikanga, pai. He nui atu te ram o Ingarangi i aua iwi, a, pau noa te rua rau tau. He nui hoki nga whenua o te taha ki te Rawhiti i riro i •aua iwi, a, hoha noa iho te tangata whenua; ko nga taonga i murua, ko nga pa, ko nga whare Karakia, ko nga whare o nga Monaki i tahuna ki te ahi," ko te whenua katoa i ta- katakahia, he wa ano ka kake ko te tangata whenua, he wa ano ka kake ko nga Teini (Danes.) 2. (Alfred) no te tau 871 A.D ; ka tu ko Awherete hei Kiingi mo Weheke (Wessex), i tona tamarikitanga ake, katahi ia ka haere ki tona papa i Roma, ka whakaakona ia ki nga kura o reira, he nui ata tona mohiota- nga i to te tokomaha o nga tangata o reira. I te timatanga o tona Kiingitanga ka nui haere te kaha o tona hoa riri, a, rere noa Tatau ko ana tangata ki te hanga pa mo ratau, i te waahi e ngaro ana i te hoa riri. A, i te mea ka huihui nui mai te tangata ki tona aroaro, katahi ka whawhaitia ano e ia nga Teini (Danes.) Te mutunga o taua whawhai kihei ratau i taea e ia te pei atu i taua whenua. Otira i whakarite Kawenata ia kia ratau, whakaaetia ana e ia to ratau Kiingi hei Kii- ngi mo te taha ki te Rawhiti, whakaae ana hoki taua Kiingi me etahi o ana rangatira e 3O, kia tahuri mai ki te Whakapono. To ratau Iriiringa, ko Awherete tonu te mata- uaua mo ratau, katahi ka mutu te whawhai, ka ata takoto hoki te whenua i runga i te rangimarie, 3. I te mea ka kore nei he raruraru, ka tahuri a Awherete ki te whakatipu i nga ma- hi pai, ki te whakapakari hoki i nga mahi a te Haahi, tikina ana e ia i etahi atu whenua, he tangata mohio, hei whakatu kura ki Ingarangi. Nana ano etahi puka- puka i tuhituhi hei whakaako i tona iwi, ka whakatakotoria hoki e ia etahi Ture pai mo tona whenna; te putake o aua Ture, ko nga Ture kotahi tekau a te Atua, na enei tika- nga a ana i pai ai te noho a te tangata, a, mate noa ia i te tau 901 A.D ; e 53 o ona tau; E 3O ona tan e Kiingi ana, a, e 2S ona taa ka tu ia hei Kiingi. 4. He nui atu nga raruraru o Airana i o Ingarangi, i te mahi a nga Teini (Danes) ki te tukino. I tahuna e ratau nga whare Karakia, rue nga whare Monaki, he tokoma- ha nga tangata i whakamatea e ratau, i ho- ro ano hoki ia ratau a Armagh, ara, te pa i noho ai nga tangata mohio o Airana, ko te take tenei i mate ai a Tamona (Dermont) te Akepihopa, he pouri nona mo te horonga o taua pa. 5 I tae ano te mana o te Akepihopa o Ioka ki te pito whakatetonga o Kotarani, he nui no nga Karaitiana o taua whenua, i hiahia nga rangatira, kia hanga he whare Karakia mo ratau, i te mea kua oti te whare Karakia te hanga e tetahi rangatira, ka wha- karitea etahi ona whenua hei pariha mo taua whare Karakia, kaore i tino marama te wa i whakaritea ai te nuinga o nga Pihopata- nga o Parihi o Kotarani. Na Keneti II (Kenneth II) ara, na te Kiingi o Kota- rani, i whakapumau te Pihopatanga o St. Andrews i te tau 840 A.D. na ana hoki i whakatakoto etahi Ture pai, kia ahua hopo- hopo ai te ngakau o te tangata ki nga wha- re Karakia, ki nga Minita hoki o te Haahi kia mau hoki ki nga ra kaa motuhia hei whakahonore mo to ratau kai-whakaora, mo te Hunga Tapu hoki. 6. I tae ano nga Teini (Danes) i tenei wa ki Weera (Wales) na te nui o te wha- whai kia ratau, i wareware ai te tangata whenua ki nga tikanga pai, ara, ki nga Tu- re ; no reira i nui ai te whakahe o nga Pi- hopa kia ratau. 7. No te tau 942 A.D; i pata mai ai teta- hi tangata nui i roto i Haahi o Inga- rangi, ko Dunstan tona ingoa, i tona tai- tamarikitanga ake ka tae ia ki Frace, katahi ia ka noho i roto i tetahi whare Monaki, no tona hokinga mai, i whiriwhiria ai ia hei Timuaki mo tetahi whare Monaki i Glaston- bury; na, ka timata ia ki te whakaako i a ana Monaki ki nga tikanga a nga Monaki o France:—I muri mai i tenei ka whakaturia ia hei Pihopa mo Ranana, a kinei i roa ka meinga ia hei Akepihopa mo Kanatipere (Canterbury) i te tau 959 A.D; a, kaha tonu tona tohe kia whakaritea ana tikanga e nga Minita katoa, ara, kia noho takakau nga Minita katoa; i mua atu i tenei, kei nga Mi- nita te whakaaro mo tona marena, mo tona noho takakau ranei. I paingia e Kiingi Eti- kana (Edgan) nga tikanga a Dunstan, a, tautokona ana ia, a, nui haere ana nga Mo- naki me te nui haere ano to ratau mana. 8. No te tau 967 A.D: ka karangatia o , Kiingi (Edgan) tetahi huihuinga o te Haahi, be pai etahi o nga tikanga o taua huihuinga, i whakahaua nga tangata katoa kia whaka- akona nga kupu o te Whakapono, me te Inoi . a te Atua ki a ratau tamariki; notemea ki te kore tetahi e matau ki aua mea, e kore o e tika kia karangatia be Karaitiana: T kiia ano kana nga Piriti e korero ngutu kau, i te mea kaore he pukapuka inoi, kei hee ina wareware ta ratau korero i nga inoi;—Na tenei tikanga i kitea ai he pukapuka Karakia ta ratau i reira:—I whakaritea ano hoki be whiu mo nga hara o te tangata, (tirohia te korero timatanga o te Iriiringa, wharangi 274) otira kaore he kupu i roto i nga mahi o taua huihuinga, mo te Inoi ki te wahine kia Meri, ki te hunga tapu ranei ; No konei i kitea ai kaore ano te Haahi o Ingarangi kia mau noa ki enei ritenga hee a te Haahi o Roma. 9. Kihei te iwi i pai kia whakanohia nga Monaki ki roto ki nga whare o nga Minita o nga Pariha, otira na te nui o te mana o Dunstan, i taea ai ta ana i pai ai, koia te tino tangata whakahaere a te Kawanatanga o Ingarangi, i te takiwa o etahi o nga Kii- ngi. No te tau 989 A.D ; i mate ai ia:—Ko Elfrie tona whakaapi hei Akepihopa mo Kanatipere, i tuhituhia e ia, etahi pukapuka, hei whakahe i etahi o nga whakaakonga hee a te Haahi o Roma, i whakatakotoria hoki e ia etahi tikanga mo nga Minita, tetahi mo te inoi a te Ariki, mo nga kupu o te Wha- kapono, mo te Rongo Pai hoki o te ra, kia whakamaramatia ki te reo o te iwi i nga Ratapu katoa, no tona matenga i te tau 1006 A.D : ka ta ko Arawheti (Alphage) hei Akepihopa i muri i a ia :—I taua wa i wha- kapaea a Kanatipere e nga Teini (Danes), i riria e Arawheti (Afbhage) a ratau mahi na- nakia, kihei hoki ia i pai ki te tono moni ma ratau i te iwi, koia i whakamatea ai ia e ra- tau, i rite hoki ia kia Tipene, puta ana ta ana inoi mo ona hoa-riri, me ta ana tuka ano i te Haahi kia Teke (Tex) kia tiakina. 10. No te tau 1013 A.D ; i riro ai te Kii- ngitanga o Ingarangi i nga Teini (Danes) ko Kanuti te mea i whakaturia hei Kiingi mo ratau, he Karaitiana hoki ia, na konei ia i hiahia ai kia utua ki te mahi pai nga mahi kino o mua, a tona iwi ki te Haahi o te whenua, he tangata pai ana tikanga, otira kihei i roa te Kiingitanga o ana tamariki i muri i a ia, kihei hoki nga tangata whenua i pai kia tu he tangata iwi ke hei Kiingi mo ratau, tonoa ana e ratau he tangata ki Ka- ria, hei tiki i te mokopuna a to ratau Kiingi, i peia atu nei ki reira, ko tona ingoa ko