[PUTEA]

Mate kupu ngawari e kaupare atu te wha- katakariri, ma te kupu whakapouri ano e whakaoho te riri, he pai ta te arero o te hu- nga whakaronui, he whakahaere i te mataura- nga ki runga Ui te iwi. Nga mahi o tenei waa, he ngawari katoa kite whakaaro a te ngakau, notemea kua eke mai nga iwi nunui o runga i nga moutere o waho i te moana, ki runga ki Aotearoa me te Waipounamu, Kiri ma, kiri wai-tutu, kiri mangu, me o ratau matauranga, e hipoki nei i runga i enei motu e rua. Rokohanga mai te iwi Maori e noho ana i roto i te kuaretanga, ki nga matauranga o nga iwi nunui o waho i te moana. Ko o ratau matauranga i heke mai nei i o ratau Tipuna, kua kauparea ake e ratau, he ahakoa he waahi paku-nei hei whatoro ake. Te rauhi whakaora whakatopu, rauhi i nga mahi aringa a nga Tipuna, kua ngaro haere nei i tenei ao, hei pupuri mai ki te wahi ko- tahi, hei taiepa ki runga i nga moana, hei whakahoki i te ngakau o te iwi ki te pena- pena, ki te tohu, ki te tupato, ki te mohio. ki te mataara o nga Tipuna, me nga matua, kua moe atu ki te koopu o to ratau matua o Papatuanuku, hei whakatitiro i nga kanohi kua kapotia, hei whakakaha i nga uaua kua mangeretia, hei toko i nga ringaringa me nga koikara kia whawha ai, hei whakaako i te hinengaro ngoikore ki te kaha, ki te tupato, rae te mohio, hei whakamahara i te ngakau kua wareware, ki te hoenga mai o te papaa- tere o nga Tipuna. I-tawhiti-nui, i tawhiti-roa,i tawhiti-pama- mao, i te hono-i- wairua, i runga i nga ngaru tiketike, i nga Tuaatea o nga moana, i te kaha o nga hau kino, me te ua taa whaka- rere i roto i nga tupuhi nunui, e kore nei e taea ete ngakau ngoikore o tenei waa, te pi- ki taua huarahi whakawehiwehi, i runga i tenei kaupapa rere moana, waka tiwai, waka pitau, waka whakarei papatahi, waka wha- karei-unua, waka mokihi, paihere to ratau ora, ko te kaha i roto i nga ringaringa ki te hoe, ko te mohio i roto i nga kanohi ki nga tohu o te rangi, hei tohutohu ki te Aio pi- ropiro me te tupuhi, ko te tupato ki roto io ratau ngakau, kite whakarite i te kaha me te mohio o to ratau kai arahi, kei te waahi ngaro o runga nei ia, whakatutuki mai ai ki tenei whenua atahua hei tangata whenua, 1d nga manuhiri o muri nei, ina taea te waa e rite ai tana mahi tohu tangata. Kiri ma, kiri-matua-iti, kiri pango kotahi te toto rite katoa, kua tutuki katoa tana ma- hi tohu, ki nga iwi i raro i te ra. Me ahu ako tenei waahi kinga toki i tarai tia ai nga waka, ko ana toki be pounamu, o kore e mohiotia e enei whakatipuranga, e whia nga marama, e whia nga tau, ka oti ai te waka, ko aua toki ano hei whakairo inga waka whakarei, ko aua toki ano ka tahuri ki te tarai rakau, ka whakaarahia ka tu he wha- re, whakairo rawa nga poupou o roto ka oti, tapa rawa he ingoa, te urungatapu o te ta- ngata rangatira i roto i aua whare whakairo, kei raro iho o te matapihi, ka noho te tanga- ca ki reira he tangata rangatira kaore e mo- hiotia e tenei whakatipuranga, pawhea te roa e mahi ana ki enei toki ka oti ai te whare, notemea ko nga hohou he akatea, he ha- rakeke, ko nga rau he raupo he kakaho, he kiri totara, pukiore rawa a roto. Me ahu ake tenei waahi ki nga ope haere, haere tonu ai te tangata i te waewae, ahakoa t2 roa o te whenua ka haerea e nga Tipuna, to ratau tapuae he mea karakia e ratau ki to ratau atua ano, kaore e roa ka tae ki te kai- nga e maharatia ana e ratau, ki te hoe ki waho ki te moana, ka rokohanga, e te tupu- hi ki waho ki te moana, ka kawhakina nga waka ki waho e te hau, ka karangatia e ratau kia Rongomai, kia te Wehengakauki, ko to ratau atua tera kei waho i te moana, ko te ahua he Pakeha, ma reira e mau te waka ki. uta. Na, ko ratau ano e tino mohio ana ki te titiro ki nga tohu o te rangi pai. o te rangi kino, ki nga toha o te tau pai o te iau kino, ki nga tohu o te mate o te ora, te moe a te ta- ngata rangatira i te wahine i taua wa inga Tipuna, e moea ana tokorua, tokotoru, toko- wha, neke, atu ki te tekau, ki te rua tekau, ko te take ko te mahi hoki a nga wahine, he whatu kakahu, ko nga paraikete, ko nga hooro, ko nga kaone, tera e mahia ra e nga wahine ki te whakairo, i te waa o mua nga koti na be pakete, he pokeka, ko enei mahi e ahu mai ana, i te harakeke i te kiekie, o ratau peeti he mea mahi ki te harakeke, ki te kiekie, ki te raupo, ki etahi atu ahua whariki, ki te oti ana i nga wahine n te tangata kotahi, nga mahi kua tuhia ake nei, ka koa te ngakau, ki te kore e mohio i aua wahine te whaihanga ka mate i te whakamaa ta ratau taane, ko nga take tenei i kiia ai te moe pera a te ta- ngata i te wahine, he punarua. Kaati me hoki atu te korero, ki te haere- nga mai o nga Tipuna i waho i te moana, kua tuhia ake nei, e tika ana te uaua o te haerenga mai i runga i nga waka, ko te utu o tera mahi uaua a o tatau Tipuna, ko nga taonga o nga iwi nunui, i haere mai nei i waho i te moana, e rere nei nga tima, nga manuao, me nga kaipuke, kua kore e pa mai te wehi ki nga ngaru nunui, ki nga tuatea o te moana, kua tika tenei kupu, he tohu ta- ngata te hanga atahua, nga mahi i nga kau- matua, he mahi uaua katoa, kaore he mahi ngawari, nga mahi whare o tenei waa, e whakarapopototia nei e te iwi pakeha, te whakaara whare kaore e roa kua oti, nga whatu kakahu kaore e roa kua kakahu i te kahu, te haere i te waewae, kua haere i ru- nga i te hau i naianei, te karere tuka korero kua riro ma te han e mau i naianeia, te wa- ka o tenei taima, kua riro ma te ahi e mahi kia haere i runga i nga moana i runga i te tua-whenua, ko nga toki Pounamu i taraia ai nga waka o nga tipuna, kua riro ma te ahi ano e mahi, tu ana he Mira kani rakau, kao- re e roa haupu ana i te waahi kotahi tona tini tona mano, mano iho te haupuranga, i tena takiwa katahi ka haere ko te taonga. nei ko te Wekena he hoiho te kai too, kotahi te tangata hei arataki i nga hoiho, katahi ka haere ki te pikau i nga rakau Kua tuhia ake ra ki te mau atu ki nga. taone, Kia tar ki reira, katahi ka whakatika mai nga tanga- ta kua rite mo tera mahi, katahi ano ka whatoro ki ana toki tona tioi tona mano, ko nga niata he mea whakakoi ki tetahi ahua kohatu, ka, mohio te kai-whakoi kua tino ni- nihi rawa nga mata o ana toki, katahi ka tahuri ki te mahi i nga papa-rakau kia mae- neene te ahua kaore e roa te mahinga tu ana mai i waho i te moana ko nga Tima nunui, ko nga Tima, ririki, ko nga Kaipuke nunui, ko nga Kaipuke ririki, ko nga Manu- ao nunui, ko nga Manuao ririki, ko nga Poti nunui, ko Poti nga ririki, hei whakaahuareka haere ma te iwi matau, ki te haere i waho i te moana, hoki mai ki te tua-whenua ko aua papa-rakau ano me aua toki ano, ka mahia kua ara ki runga, tu ana mai ko nga whare nunui, ko nga whare ririki, ko nga whare teitei, ko nga whare hakahaka, me te nui noa iho o nga mahi, e oti ana i enei toki i roto i nga ra katoa o te marama, tutuki noa ki te tau, kaore he mutunga mai. E kore rawa e kitea atu e te konohi e hokari ana nga wae- wae ki te takahi, e whana ana ranei nga ringaringa, pera nae ta nga tipuna i whaka- tere mai ra i o ratau Waka i waho i te moa- na. E kore rawa e taea te whiriwhiri ko te whea te mea kino ko te whea te mea pai, heoi ano be pai katoa ki te titiro atu. Otira ki te tupono ki te aitua, kaore he kino i tua atu i nga Waka haere moana, ki nga Waka haore i te tua-whenua, ki nga whare nunui, ki nga whare ririki, tona tini tona mano o te tangata e Keke ana ki te po, otira ko te mea whakamiharo a te hinengaro ino tenei iwi mo te Pakeha, he tini ki te mate he tini hoki ki te haere mai hei whakaapi i te turanga o nga mea kua mate. Kaati ko te waahi tenei hei titiro ma te ngakau, he aha te take i heke ai te iwi Maori i piki haere ai te iwi Pakeha ? Mehemea ko te kaha i o tatau tipuna kua ri- ro atu i te iwi Pakeha ena e tika, whakatika rawa atu pea ki te mahi, kua huiki nga uaua o te tinana, no reira pea tenei mate te ruma- tiki e mau nei i a tatau i te iwi Maori, koia tenei tetahi waahi o te mate e pa nei ki te iwi. Te rua, me titiro ki nga kakahu o te