[PUTEA]

TIAPANA.

Ko te ingoa o te Emepara (ara kiingi) ( Tiapana ko "Motuhito," tona whakamaori tanga "he tangata no te rangimarie. I wha nau ia i te 3 o nga ra o Noema o te tau 1858 A, e kii ana i roto i nga kaupapa korero ( Tiapana, kaore rawa he kawai kiingi o te a< nei, i rite ki te kawai kiingi o Tiapana te tawhito, me te mana tuku iho i ona tipuna mai. No reira, ko tenei kiingi e tu mai nei i runga i te Ahurewa o Tiapana, he uri tu turu ia no te kiingi tuatahi o Tiapana, a, ko ia te "kotahi rau e rua tekau matahi' "121st" o nga whakapaparanga, mai i te kiingi tuatahi tae mai kia ia. I whanau a Motuhito ki Kioto, ki te pi tapu o ona tipuna, a, ko te ingoa e hoatu ana e te iwi o Tiapana mo nga kiingi o mua ko "Mikato," he ingoa tapu tenei, ko tona whakamaoritanga, "ko te Tatau Honore o nga mea teitei o te whare kiingi." He to hunga nui hoki ia no te iwi, ko tona kainga nohoanga, ko roto i te pa tapu o Kioto, a ko roto hoki i nga waahi e patata ana ki ta- ua pa tawhito. No Pepuere te 13 o nga ra, o te tau 1867, ka mate tona matua a Mikato, ka tu koia hei kiingi, i te mea ka 16 ano ona tau. He rereke noa atu te whakatu kiingi a tenei iwi a Tiapana, kaore e pera ana menga whakatu kiingi a era atu iwi, ara, kaore he Karauna. kaore hoki he Hepeta, a tenei iwi a Tiapana mo te kiingi; he tohu tikanga-kore tenei kia ratau. Engari ko nga tohu rangatira e tu- kua ana e ratau ki te aroaro o te kiingi, i te wa e whakawahia ai ia hei kiingi, "he kara- rakia whakaata te mea tuatahi; te mea tua- rua, he Pooro Karaihe; te mea tuatoru, he Hoari Matarua ; ka mutu nei nga taonga e whakawhiwhia ana e te iwi o Tiapana ki ona kiingi, mai o mua iho tae noa mai ki naianei. I te ra i whakakiingitia ai a Motuhito, ka- tahi ia ka kawea ki roto i te ruuma tapu o te whare kiingi o reira, ka tangohia mai nga tohu kiingi kaa tuhia ake nei, i roto ia ratau waahi takotoranga koura o mua iho, ka tu- kua ki te kiingi. Hei tohu tenei mo tona rangatiratanga, me tona mana whakahaere hoki i te iwi, a, e kiia ana ko enei tohu, he mea tuku iho i ona tipuna, i enei rau tau maha ka hori nei ki muri. E kii ana hoki taua iwi, ko aua tohu he mea mau mai e o ratau tipuna i te rangi, i te wai heke iho ai o ratau tipuna i roto i nga kapua o te rangi, ki runga ki tetahi ma- unga teitei, i te takiwa whenua o Hatuma, katahi ratau ka ahu whakararo, ki te Rau- patu i nga iwi o ronga i nga moutere e kiia nei i naianei ko Tiapana, a, whakaturia ana to ratau pa tuatahi ko "Nara," i muri iho i tenei ka whakaturia ko te pa tapu o Kioto. Ko kiingi Motuhito (ara ko te kiingi e tu nei i naianei,) koia te kiingi tino matau atu o nga kiingi katoa i noho ki runga i te Ahu- rewa o Tiapana. I te wa i tu ai ia hei kiingi, whakarereketia ana e ia nga tikanga wha- kahaere mo tona iwi; i nga ra hoki i ona tipuna, tae noa mai ki tona matua, kaore i rite kia ia te pai o te whakahaere i te iwi, ahakoa i ona tipuna te ingoa Mikato tae noa ki tona matua, (ara te ingoa kiingi) ka- ore i riro ia ratau nga mana whakahaere mo te iwi, i te mea kua tapu ratau i te tapanga ko Makato he ingoa mo ratau, a, me mahi ratau i nga mea tapu. Ko te mana whaka- haere mo te iwi i taua wa, i te ringa o nga Taikona e pupuri ana, ara, i te Timuaki o nga Ariki takiwa e toru rau o Tiapana. No, te wa rawa i tu ai a Motuhito hei kii- ngi, katahi ia ka oati i tenei kupu whakaari; " Ko nga ture katoa, me nga tikanga nunui hoki e pa ana ki te iwi, me whakaoti ano i runga i te reo kotahi o te iwi." No konei i tino whakakorea ai e ia, nga tikanga whaka- haere o mua, whakaturia ana e ia he pare- mata, me nga ritenga whakahaere Kawana- tanga a nga iwi o Oropi hei whakahaere i to- na iwi. I nga wa hoki o mua atu i tenei kiingi, kaore rawa e tukua atu nga iwi ke o waho kia tae atu ki Tiapana, a, no te wa i tu ai tenei kiingi, whakakorea ana e ia aua tikanga o mua. Whakatuheratia ana e tenei kiingi nga huarahi katoa, hei ahunga atu mo nga iwi katoa ki reira haereere ai, a, noho ai ra- nei. No te tau 1869, ka marenatia ia kia Ha- ruku, he momo kiingi ano taua wahine, a, no taua tau ano ka whakarerea e ia a Kioto te pa tapu o ona tipuna, ka noho ia ki Heto- a, no te nohoanga o te Kawanatanga ki reira, ka huaina he ingoa mo taua pa ko Tokio, ka noho hoki te kiingi ki taua pa, ka whaka- rerea hoki e ia nga tikanga katoa a ona tipu- na o mua iho, tae noa ki nga kakahu kiingi o ona tipuna o mua iho, kua whakarerea e ia. Kua whakahaua eia kia kakaha nga tangata katoa o tona whare kiingi, me nga Apiha hoki o ona Manuao, tae ki nga tangata whakahaere tikanga katoa i raro i tona Kawanatanga, i nga kakahu o nga iwi pakeha o Oropi. Ko tona ingoa tawhito, ara, Mikato, kua whakakahoretia e ia, ko tona ingoa i naia- nei, ko te "Emepara o Tiapana." No runga i te matauranga o tenei Kiingi, tu ana ko Tiapana tetahi o nga mana nui, me nga ma- na toa o te ao whanui. I tangohia mai e ia he matauranga mona i nga iwi o waho, ara, he mea ata tono ano e ia, kia haere mai nga tangata matauranga nui o era atu iwi, ki te whakaako i tona iwi ki nga tikanga o te ma- tauranga, a, ko nga Apiha hoia, hei whakaa- ko i tona iwi ki nga mahi hoia. Kaati i na- ianei na ana etahi hoia tino toa atu kai te ao e haere ana. I tonoa hoki e ia kia haere mai etahi tanga- ta tino matau ki te whakako i tona iwi ki nga. mahi o waho o te moana, katahi ka tahuri ki te hanga Manuao mo ratau, a, oti ana ia ratau aua whakaaro katoa te hanga, katahi ka tahuri ia ki te whakahaere i nga mahi o te tua-whenua ara, ki te hanga Poutapeta, me nga waea kawe korero, me nga tikanga Kura a era atu iwi, otira he maha noa atu nga tikanga nunui a tenei kiingi i whakahaere ai, hei painga mo tona iwi, me tona rangatiratanga, no reira hoki i whakatauaki ai tona iwi; "Ko te wa tenei o te whakamaramatanga i te rangimarire." Ko nga tamariki a tenei kiingi tekau ma- rua, tekau matahi kua mate, kotahi ano kai te ora i naianei, ara, ko Piriniha ''Hohi Hi- to Haru Nomaia." Ko te te whakamaori- tanga o taua ingoa o taua tamaiti a te kiingi i runga ake nei, " ko te tangata atahua o te Temepara o te wa Raumate" no te 31 o nga ra o Akuhata o te tau 1879 ia i whanau ai. I te mea ka tipu haere ia hei tangata, ka whakaakona e tona matua ki nga tikanga katoa, e pai ai tona whakahaere i te iwi i ru- nga i nga mahi pai rangimarie, apiti atu ho- ki ki te whakaako a nga matauranga maha o nga iwi o waho, A, i naianei ko ia tetahi tai-tama matau atu kai roto i te kiingitanga o Tiapana e tu ana i naianei, ara, te kiingi mo Tiapana a enei ra e haere ake nei. Ko Tiapana he iwi hoou tonu ki te hapai i nga tikanga o te Whakapono Karaitiana, a, he nui atu to ratau kakama ki te hapai i te Whakapono. Koia nei te punga o ana mahi pai me ana whakahaere katoa, i tu ai ana ti- kanga nunui i roto i tona kingitanga. A, koia nei hoki te take i kore ai ia e pai, kia pehia noatanga iho tona mana rangatira e Ruhia. Ahakoa kua tino mohio ia, tae noa ki nga pito o te ao te mohiotanga he iwi tokomaha a Ruhia, ara, ko Ruhia te tuatoru o nga ma- na nui kai te ao nei, ko tona tokomaha kota- hi rau e rua tekau mawaru miriona, e ono rau e ono tekau matahi mano, e ono rau ma- rima(128,661,605). A, ko te kaha o te ho- rapatanga o tona mana ki runga ki nga motu o te ao, e waru miriona, e ono rau e ono