[PUTEA]

TE HAAHI O INGARANGI.

Me ahu atu ta matau whakamarama, mo te timatanga mai o te Haahi o Ingarangi, ahakoa e kore e tino marama rawa ki nga kai titiro pepa tenei tuhituhi, e taea hoki te pewhea, i runga ano hoki i te ahua uaua o tenei putake ka tuhia iho nei, ara:—Kaore i mohiotia te tangata tuatahi na ana i kau- whau te Rongo Pai ki Ingarangi, engari e kiia ana e etahi o nga kaumatua o mua, i tae ano a Paora ki reira; i muri mai o tona haerenga tuatahi ki Roma. Otira kaore tenei i mohiotia, heoi ano ko te kii noa a Keremeneta Pihopa o Roma, i ta ana puka- puka ki te Haahi o Koriniti, i tae a Paora ki te mutunga mai o te whenua, i te taha wha- katehauauru; kotahi rawa te mea i tino ma- rama, ko te taenga hohorotanga o te Rongo Pai ki reira, i te takiwa ranei i nga Apotoro i muri tata iho ranei. Tera ano tetahi rangatira o tetahi waahi o Ingarangi, ko Karatako (Caradoc) tona ingoa, i whawhai ki nga taua o Roma, i te wa ia Karauria Hiha A.D. 43; a, riro herehe- re ana ia ki Roma. Ko tona papa ko Para- na (Bran) i puritia ia ki Roma e whitu nga tau, he mea nona ki tona tama kia Karatako, kei whawhai ano ki nga tangata o Roma; e kiia ana i tahuri mai tana Kaumatua ki te Whakapono o Teke (Tex) a no tona hoki- nga ki Ingarangi, ka whakakona e ia tona iwi ki nga tikanga o te Whakapono. Tera ano tetahi wahine e whakahuatia nei e Paora te ingoa (ia 2 Timoti IV—21) ko Karauria te wahine a Purena, he tamahine taua wahine na tetahi Kiingi o Ingarangi, i whakahoa taua Kiingi ki nga tangata o Ro- ma, koia i marenatia ai taua tamahine ki tetahi o nga rangatira o Roma kia Purena. He wahine whakapono tenei, he wahine rangatira hoki, kua puta ano tona aroha ki tona iwi ake, kia whakaakona ki te Rongo pai o Teke. I te tau 200 A.D; ka puta tetahi kupu a Tereturianu, e kii ana; ko nga waahi o Pi- ritana (Britain) kihei nei i taea e nga taua a Roma, kua riro katoa ia Teke. Heoi kua nui haere te Haahi ki reira i taua wa, ina hoki, kua pahure ke atu ki ko noa atu o nga waahi i taea e nga taua a Roma. I te wa o te tukinotanga e Tiokeretianu i te tau 303—4: kua nui haere te Haahi ki Ingarangi, Tetahi tangata i whakamatea ki reira i taua wa, ko Arapana (Alban) tona ingoa, ko tona kainga ko Werurama (Veru- hu) he hoia taua tangata, otira i te mea e whaia ana nga tangata o te Haahi e te hoa- riri, ka rere tetahi o ratau he Piriti, ki te whare o Arapana huna ai i a ia, te taenga atu o nga kai whai ki reira, ka mea atu a Arapana ki a whakaorangia taua Piriti, heoi katahi ia ka mau ki tona kakahu huru- huru, ka kakahuria iho e ia ki waho puta tonu atu ia ki waho, ka mahue ko te Piri- ti nei ki roto i te whare. Tona putanga atu ki waho, Ka hopukia ia e nga kai whai, ka kawea ki te aroaro o te kai whakawa, ka whakahaua ia kia anga ki te tabu whakahere ki nga atua maori, no tona korenga e wha- kaae, ka kiia ia kia patua, e, patua tonuta- nga iho ia. E mau tonu nei tona ingoa ki te waahi i patua ai ia, ara, e kiia ana te ingoa o taua waahi ko "St. Albans,'" i muri iho ka hangaia he whare Karakia ki reira, hei whakamau maharatanga mona. No muri mai o tenei, ara no te tau 314 A.D; ka karangatia e Konotataina (Con- stantine) tetahi Hinota Pihopa kia huihui ki Aare (Aries) i te taha tonga o Karia (Gallia) e takoto nei ano nga tuhituhinga o taua Hi- nota, me te mau ano o nga ingoa o nga Pi- hopa i tae ki reira. Tokotoru nga Pihopa o Ingarangi i tae ki tana Hinota. No Rana- na tetahi, no looka (York) tetahi, no Kere- rona (Caerleon) tetahi, a, kotahi te Piriti, kotahi hoki te Rikona. E kiia ana no Piritana etahi o nga Pihopa i tae ki te Hinota o Naihia i te tau 325 A.D Otira kihei i takoto toitu nga tuhituhi, koia i kore ai e ahei te whakapumau i tena kii. Engari te Hinota i huihui ki Tarakia (Sardica) i Thrace i te tau 347 A.D. Me tetahi ano i huihui ki Arimenamu (Arimi- num) i Itari, i te tau 360 A.D. I tenei Hi- nota e hoatu moni ana te Kiingi ki nga Piho- pa o tawhiti, hei whakaea i nga moni i pau i te roa o te huarahi. Ko te nuinga o nga Pihopa o Piritana (Britain) kihei i whakaae ki te tango i taua mom, torutoru noa iho nei nga mea i whakaae ki te tango i taua moni, he rawa-kore hoki no ratau. Na tenei ko- rero i mohiotia ai, kua tokomaha noa atu nga Pihopa o Piritana i taua wa. I muri mai o te tau 400 A.D; kua hoki iho te kaha o Roma, i te mea e whakaekea tonutia ana e nga iwi o waho. No te tau 410 A.D: Ka whakarerea . a Piritana e Hororiu Kiingi o Roma, whakahokia ana e ia ki Roma nga kai-whakahaere o te Kawa- natanga o taua motu, me nga hoia 20,000 mano, e tiaki tonu ra i reira i mua. Katahi ka whakaekea mai etahi o nga iwi o te tua- whenua : No te tau 429 A.D ; i timata ai te whakawhiti o nga Hakona (Sexons) ki Piritana, me te whawhai haere ki te tangata whenua, me te tango hoki i te whenua mo ratau. He maha nga iwi o nga Hakona. kihei i huihuia ki roto i te Kiingitanga, heoi haere ana he iwi, tango ana i tana waahi o te whenua i hiahia ai, me te patu, me te pei haere i te tangata whenua, a, riro katoa ia ratau te nuinga o te whenua; ko te taha a- nake ki te Hanauru o Ingarangi me te pito hoki ki te Raki (ara ki Kotarani) nga waahi Kihei i riro ia ratau. Ka ara ake i konei e whitu nga Kiingitanga, ko o ratau na Kara- kia, ko te karakia ano o o ratau tipuna, ki- hei hoki ratau i aro mai ki te karakia o te iwi e peipei nei, e patupatua nei hoki e ra- tau, ara, he tamariki atahua, e rue ana te pai o te ahua ki to te Anahera (Angel.) Otira ko te tangata tuatahi na ana te wha- kaaro kia kauhautia te Rongo Pai ki nga, Hakona (Sexons) i Ingarangi, ko Kerekoriu (Gregory). I tipu ake ai taua whakaaro ona, no te takiwa kaore ano ia kia tu hei Pi- hopa, engari he Atirikona ia no te Haahi o Roma ; e kiia ana he kitenga nona i etahi tamariki i Roma, e hokona ana hei pononga, ka uia e ia to ratau whenua, tona rongonga ko Ingarangi; he whenua hoki tera e noho kuare ana ki te Rongo Pai o Teke. Katahi ia ka hiahia tonu i reira, ki te haere ki te kauhau i te Rongo Pai ki taua whenua, pu- puri noa ona hoa, kihei rawa ia. i pai, katahi ratau ka anga atu ki te Pihopa, ma ana ia e pupuri ; na te kupu rawa a te Pihopa i wha- kaae ai ia ki te noho. No te matenga o te Pihopa, ka whiriwhi- ria i muri iho, ko Kerekoriu hei whakaapi mo tona tuunga, kaati tona tuunga hei Pi- hopa, katahi ano ka mana tona hiahia ki te kauhau i te Rongo Pai ki nga takiwa o Inga- rangi. Tonoa ana e ia ko Akutini (Augus- tine) hei timuaki, no tetahi whare Monaki i Roma, e wha tekau hoki ona hoa, be Monaki ano no taua whare. I hoatu ano hoki e ia he pukapuka, nae era atu mea hei mauranga ma ratau, mo ta ratau mahi nui ina tae ki Ingarangi, me etahi pukapuka ano ki nga Pihopa, me nga Kiingi o Karia (Gallia or France) kia manaakitia haeretia ai ratau, to ratau haerenga, kihei i tika atu ki te whe- nua i mauna mai nei i reira nga tamariki, i kitea ra e Kerekoriu i Roma, no te pito hoki aua tamariki ki te Hauraro, engari i tirohia he waahi pai hei unga atu mo ratau ko Ke- neti (Kent) i te pito whakatetonga. Te Kii- ngi o Keneti i taua wa, ko Eterepaata (Athelbert) ko tona wahine he Karaitiana ; he tamahine hoki na te Kiingi o Parihi, ko tona ingoa ko Peata (Bertha). I tukua ai e tona papa hei wahine ma Eterepaata, he whakaaetanga na ana kia mau tonu taua wahine ki te Haahi Karaitiana, kia kaua ho- ki e peehia e te tangata whenua. Te taenga o taua wahine ki Keneti, ka hangaia, ka whakapaia hoki e te Kiingi tetahi o nga wha-