[PUTEA]

HE PEHANGA NA TE WHAKARO.

"Ka patapata iho taku whakaakoranga ano he ua, ka maturuturu iho taku kupu ano he tomairangi, me te ua punehunehu ki runga i te tipu hoou, me te ua ta-whakarere ki runga ki te tarutaru. Na ana hoki ia i whakaeke ki nga waahi tiketike o te whenua hei hoiho mona ;a, hei kai ma ana nga hua o te maa- ra. Momimomi ana ia i te Honi i roto i te Kamaka ; i te hinu hoki i roto i te Kiripaka, i te pata kau, i te wai-u hipi, i te ngako o te Reeme, i nga hipi toa i whanau ki Pahana, i nga Koati toa, i te taupa, i nga whatukuhu o te Witi. A, ka inu koe i te Waina i te toto o te Karepe; ma aku e whakamate, ma aku ano hoki e whakaora, ma aku e tukituki, ma aku ano e mea kia whakamahau " Te iwi, me nga pa-tuwatawata e 24 o te motu, o Aotearoa me te Waipounamu. Tou nui, toou roa, toou tiketike, toou mana, toou rangatiratanga, kua whakatokia nei e koe kia tipu hei rakau nui, hei rakau kaha ki runga ki nga motu e rua ; toou pa- kiaka kia kaha te hou ki raro, ou kakano kia pakari, 6u peka nunui ki a pingohe i te pehanga a ou hua, kia rere nga manu o te rangi ki te inu i nga wai o ona puawai wha- kamiharo. Te iwi 43,143 me nga iwi e uru mai a muri ake nei, taane, wahine, tamariki, tena ra koutou, i runga i te manawanui, i te kaha, me te mau tonu o te whakaaro pumau ki nga take timatanga o te mahi, tae noa ki tenei ra; kaua te whakaaro e ruarua, e hopu noa ranei ki nga tikanga maha, e haukoti ana mai i mua i te aroaro, o aua tikanga i mahia ai e koe, i roto i nga tau e rima kua parea ki muri, i huaina ai tou ingoa, he mea kotahi koe i roto i nga mea katoa. Aku rangatira, e kui ma, e koro ma, te whanau, tena ta tatau pani, me to tatau nei karangatanga, te haere atu na ki a kite i a koutou, i runga i te ngakau ngawari, i runga hoki i te hiahia nui kia kite a-tinana ia kou- tou, kia noho tahi, kia moe tahi, kia kai tahi, kia inu tahi, kia korerorero tahi, mo nga mea katoa e rite ana mo te iwi nui tonu, puta noa te motu. E aku rangatiratanga, nga powhiwhitanga o nga ra kua mahue ake nei, e kore e ahei kia whakamaharatia ano i tenei ra, he ra e- nei no te tangi, no te aroha, no te hari me te koa, ki te huihuinga tahitanga o nga mo- rehu i ora mai i roto i nga aitua maha ; kua kiia te kupu e o tatau tangata matau, kua ngaro atu ki te po i te tau 1858, ara:— Ko Tautenga-nui te mate e pa ki tenei motu, koia ra tenei e te iwi, e taute nei i ia tau, kia whiwhi nga iwi katoa i te han nui whakaharahara, whakamiharo, i roto i te- nei rau tau hou e takahi nei tatau. He kupu ano hoki i waihotia iho e o tatau tipuna i tenei ao, mo runga i ta kou- tou e mahi nei. I te tau 1863-4-5, ka mea taua kupu "ko ta aku kai tena ko motumo- tu nunui, ko ta aku kai tena ko motumotu roroa, taria e hohou te rongo kia tipu i te miha, kia kauria a Hawaiki, kai tua te Ro- ngotaketake." He mea whakarere iho nga whakatauki nei, me nga kupu whakarite, me nga kupu Poropiti na o tatau tipuna, hei tohutohu ia tatau i nga tamariki. Ko te tikanga o nga kupu tawhito nei, kei te tino marama tonu. I te tau 1860 ka timata te whawhai ki Waitara, i nga tau i muri mai o Lena, ka whawhai ki nga waahi katoa o te motu nei, a, i mutu te whawhai i te tau 1873. Ti- mata mai i tena tau, tae noa mai ki tenei tau 1905, ka 32 nga tau e taute ana tatau te iwi Maori ki to tatau mate, kua tutuki tena kupu a o tatau tipuna, ina ra tatau e tangi nei e aue nei, e mahi nei i te ao i te po. No te tau 1858 i Poropititia ai, a i pa- nuitia ai hoki ki nga iwi. No te taa 1863-4-5, ka Poropititia tetahi o aua kupu, kua tinana haere te ahua o nga mahi a te iwi Maori i roto i nga tau o muri mai, mo te "Tiriti O Waitangi," me te wha- kawhiti ki Ingarangi. T kii hoki te kupu o muri, "Taria e hohou te rongo, kia tipu i te miha kia kauria a Hawaiki, kai tua te Ro- ngotaketake." No te tau 1897 ka tutuki tena Poropititanga; ko te tau tena i haere ai a Tunuiarangi me nga tai-tama o te iwi Ma- ori ki te kawe i te Honore, me te piripono o te iwi Maori ki te Toroona o to tatau whaea atawhai o Kuini Wikitoria, i te ra o tona Taimana Tiupiri. Te whakahokinga mai ko nga Kaunihera e 24, me nga Kaunihera Whenua. Ko enei kupu e rua na Toiroa, he kauma- tua tenei no Ngaati-kahungunu ki Nukutau- rua, no te tau 1867 ka mate ia, engari ko nga kupu o ta ana Poropititanga i mau tonu mai i taua wa a tae noa mai ki tenei ra. Otira e mohiotia ana e te ngakau, he nui nga kaumatua e rongo ana i ana Poropitita- nga o mua, no tenei ra kua tutuki katoa. I mahara hoki te ngakau e kore e tutuki wawe tenei Poropititanga, kaati na te wa i whaka- atu, Koia tenei kua tutuki. I te timatanga mai o te whakahaere o te Kotahitanga, i aurara noa atu nga whaka- haere, ara, i runga ano i nga whakaaro tau- kumekume a nga iwi o te motu nei, te tuku- nga iho o tena tikanga nui, kihei i tutuki ki tona tutukitanga i whakaarotia ai e te iwi Maori. Tenei ano kai nga kai-whakahaere o te Kotahitanga, nga pukapuka katoa o te timatanga mai o taua mahi. No te 13 o nga ra o Maehe o te tau 1889, i tu ai a Ha- miora Mangakahia, ki te aroaro o nga ra ngatira katoa o Ngapuhi, o te Rarawa, o Ngaati-whatua, o te Aupouri, a, i whakaae aua iwi, i runga ano i te ata marama o ta ratau whakarongo mai ki ia take ki ia take, i tika ai kia whakakotahitia te iwi Maori. Me tona whakamarama ano ki aua iwi, ara "ahakoa tohe tatau te iwi Maori, kia puta mai he tika mo tatau i nga Ture e ma- hia ana e te Kawanatanga o te Koroni, e kore rawa tatau e whiwhi, e kote hoki e homai. Ko te take kua maketetia tenei motu katoa, e tenei Kawanatanga ki Inga- rangi, ko nga whenua Maori kei te tino nui rawa nga moni taake e utaina ana ki runga, hei whakautu i nga moni i nama ra ki Inga- rangi, ko te moni e tangohia ana i runga i te iwi Maori, tekau pauna £ 10, i roto i te rau pauna kotahi. Ko te moni e tangohia ana i runga i te iwi Pakeha, 15/-hereni i ro- to i te rau pauna kotahi. Titiro mai ra e te iwi ki te ahua o enei ti- kanga, i mahia ai i roto i nga wa kua hori ki muri, ko enei nga tino take i kore ai e kaha tenei Kawanatanga ki te whakaae kia wehe te iwi Maori ra ratau, a, kia homai ra- nei he Ture penei me a nga iwi Maori e tono nei kia whakamanaia mai. Otira e kite ana ano ratau i nga tikanga o te "Tiriti O Wai- tangi" e kii nei ''He mana motuhake to te iwi Maori" kua mea ratau, hei aha ma ratau kia titiro ki tena Tiriti, e kore te iwi Maori e kaha ki te mahi i nga hee, e mahia nei e tatau i runga i te "Tiriti O Waitangi" kaore ratau e mohio ki te whakataki i aua hoe, te- tahi, kaore a ratau moni hei mahi i enei mate o ratau. Koi mahara koutou e te iwi, he korero noa iho enei korero, kaore, be korero tuturu tonu enei. No te tau 1847, ka timata te whawhai a nga Pakeha o Niu Tireni nei, kia kore he mana o te "Tiriti O Waitangi," he nui nga rangatira i awhina i te taha ki te iwi Maori mo te "Tiriti O Waitangi" o Kiu Tireni nei. Ko Pihopa Herewini, ko Tiati Matenga, ko Terata Porena, ko Hoanihana, ko te Tiu- ku o Niu Kahera, ko Roore Tonore, me Ka- raatitone. Otira he nui atu nga Pakeha kaore au e marama ki te tuhi i nga reta o ratau ingoa ; na roto i nga korero a enei Pa- keha i whakaatu nga mea katoa, e tino rite ana ki runga ki nga tikanga i whakahaerea ai e te Kotahitanga. I kii hoki a Karaatito- ne i roto i te Paremata o Ingarangi, ko tetahi tenei o nga mea nui i roto i te ao nei ko te "Tiriti O Waitangi," he mea tika kia wha-