[PUTEA]

ETAHI TIKANGA NUNUI.

Ko te whai & tenei pakanga o tenei tuhi- tuhinga, he whakaatu i etahi o nga tikanga nunui, hei whakaarohanga, hei mahinga ho- ki ma taua ma te iwi Maori i roto i o tatau takiwa, i raro i nga tikanga o "Te Ture Ka- unihera Maori (Marae) 1900" ara :— Ko te whakatikatika i o tatau Marae, kai- nga, whare ranei. Ko te hiki ake i te pai o nga Marae, o nga kainga, me nga whare ki runga ki nga taumata e mohiotia ana e ta- koto ai te ora pai ki te tinana o te hunga no ratau nga kainga me nga whare. E iti ai te puta mai o nga mate huhua, e whakangoi- kore nei i te tinana, e whakahohonu atu nei hoki i etahi mate, a, kia mama ai hoki te kai-tiaki turoro, kia iti ai nga ahuatanga hei whakauaua i te ora hohoro o nga mate e taea ana te arai, kia awhina ai hoki te ahua o te kainga me nga whare, ara, te ma o nga wha- re me nga kainga, a, kia takoto mai hoki te hau pai, ora, hei awhina i nga rongoa, me nga tiaki tika mo nga mate e pa mai aua ki te tinana. Nga whare moenga, me etahi atu hoki o nga whare i roto i te Marae ka tika kia wha- O kapaia. Kaore tenei tuhituhinga i te whai, kia tahuri katoa o tatau tangata ki te hanga whare papa mo ratau, engari mehemea kua rite te oranga me te kaha o tena o tena o ta- tau ki te whaka-ahei ia ratau ki te whakatu- tuki, i runga i nga tikanga e ahua mama ai tenei mahi, mo reira tenei kupu. Ko etahi ano o taua o te iwi Maori, kei te mo- hiotia te uaua o te whakahau penei, i runga ano i te kite me te mohio iho, he maha nga tangata i roto ia tatau, kaore ano i kaha ki te whakawhaiti mai i nga taonga e taea ai te whakatu he whare papa mo ratau. E taea nei hoki etahi atu o nga taonga, e rite ana mo nga whare pera, E tika ana kia kii- a ake ki te hunga kaore nei ano kia whiwhi oranga noa, e taea ai enei ahua whare i naia- nei, me waiho ake mo tetahi wa e whiwhi ai ratau i te ora i te kaha, ka whakatutuki ai tenei hiahia, engari whakatipuria tenei hia- hia i roto ia koutou, hei tikanga e kaha ai te ngakau ki te mahi, ki te whakawhaiti mai i nga taonga e rite ana hei whakataeatanga mo tenei kupu. He mea tika ano, kia whakaatu ake ki te : hunga kaore nei ano kia kaha noa ki te • whakaara i tetahi whare rakau mona, ara, ka pai noa atu te whare raupo, toetoe, pera- na ranei hei whare, kaati te mea nui hei whakaarohanga nuitanga, ko tetahi marae pai nei tuunga mo nga whare moe me nga kauta, me etahi atu o nga whare e hanga ana ki roto ki te marae. Ko tetahi me ha- nga kia ahua nunui nga whare moenga, me te whakaaro ano ki etahi matapihi tika, hei putanga mo te hau taumaha ki waho, hei tomokanga mai hoki mo te han pai ki roto, kia ina tonu ai te manawa o nga tangata e noho ana i roto, i te hau ora i te hau pai. Ko tetahi ko te maroke o te papa whenua hei tuunga mo te kainga me nga whare, ko te tika o te whakararangi i te tu o nga wha- re, a, ko te taiepa hoki mo te marae kia nui. Mo nga whare kauta, he mea tika kia ahua tiketike, kia nunui hoki, kia ruru, kia ma a roto, kia ora ai nga tangata e mahi ana i ro- to, kia maroke ai nga tangata i roto i nga marangai nunui, kia iti ai nga mea e pangia e nga mate, e wero nei i te tinana o te tanga- ta, i te haringa mai a te maku me te matao. Marae o te kainga. He mea tika kia mo- tuhake he taiepa mo nga marae kainga. He mea tika ano hoki kia kaua te Poaka, te Ma- nu me etahi atu Kararehe ranei, e waiho mai i roto i aua taiepa, e waiho mai ranei ki roto ki te takiwa o te marae. He mea tika kia kaua nga Kararehe e pa- tua ana hei kai, e patua ki roto ki te taiawa o te marae, engari me patu ki nga waahi i waho atu o nga marae, a, e tino tika ana kia tanumia nga kino katoa o aua Kararehe e patua ana. Mo etahi atu ahua kino- e takoto mai ana i roto i te marae, he mea tino tika kia tahia i ia ra i ia ra, a. me hari atu ki te- tahi waahi i waho atu o te marae tanu ai. Otira he mea tino tika kia whai whakaaro tatau ki te wakatakoto i tetahi tikanga e ta- kato ma ai o tatau marae, i nga wai rukenga i nga wai horoi, i nga wai o nga kai, me era atu kino katoa e takoto mai ana i nga waahi paru. Mo nga tikanga hanga wai-kari, pai- pa, wai rere ranei, hei hari i nga wai kino, ki tetahi awa wai rere, hei haringa ata ki te awa nui, hei hariuga atu ranei ki te moana, ko nga mea pai he paipa, ki te kore tena hei te kirikiri mahi ki te raima, hei mahi mo te wai-kari. I tohungia peneitia ai enei mea. he mea kia rere ai nga wai kino ki waho, kia kore ai e ngotea e te oneone, kia kore ai e kumea ake e te ra i roto i te oneone te kino, kia ko- re ai e ngongoa ake e te manawa o te tanga- ta, hei whakaoho ranei i etahi mate mama hei mate taumaha. Ko te wai o te tangata, me nga kino o te tangata tetahi, he mea tika kia mohio tatau ki te ako i te katoa, tamariki kaumatua, ki te hari atu ki nga waahi ma- mao i te marae, mehemea ano ia kahore he whare i hangaa, hei rukenga atu i nga kino

pera. Mo nga kuri a nga tangata, he mea tika kia hereherea ki te tiini, a, he mea tika hoki kia whai whare nga kuri. Engari kia ahua matara atu i nga whare moenga, me nga kauta nga haerenga kuri. Hei pai ano mo te marae i peneitia ai te tikanga, a, hei wha- kaaro ano hoki ki nga kuri. Mo nga tikanga tiaki i te ma o nga whare o nga kuri, ka mo- hio tonu iho te tangata na ana te kuri, ki era tiaki i ia wa i ia wa. Nga hoa hei haere tahi i te ma o te ma- rae, me te raa o te whare moe, whare kauta, me etahi atu o nga whare i roto i te marae, ma te tutuki me te rite o te tiaki i enei ahu- atanga, e whai tikanga ai te marae ma. me nga whare ma. Mo nga moenga me nga kakahu moe, e kore ai te tinana e pehia e nga taumahatanga o te ha o nga hau kino, e whakangarahu nei i te mahunga, e whakakawa nei i te kai a te hunga tinana ngoikore. Ma te ma o enei e reka tonu ai te hau o roto i te whare, hei haanga ma te manawa o te tangata. I roto i te tikanga o tenei peka o te tako nei, me whakapa ake ano ki te ahua o nga tiaki e rite ana mo te tinana, ake o te tanga- ta. Mo nga kakahu o te tinana e kakahuria ana e te tangata, me te ahua o nga tiaki tika i te tinana. He mea tika rawa mo te ora o te tinana. te ma tonu o te tinana o te tangata i runga i nga mahi horoi, me te ma ano o nga ka- kahu o te tinana. He ako tika tenei kia whakakahangia ki roto ki nga tamariki ta- ane, wahine mai ano i te itinga. Kahore e tika kia whakamangeretia, kia whakawehi- ngia ranei nga tamariki, e nga kupu hii pe- nei :— "te whakahi," i te mea i whai te ta- maiti kia horoi ia ia i te ata i te ahiahi, hei tautoko i tona tinana kia toitu. Ko etahi o nga tiaki, ko te noho i roto i nga kahu maku, me tino whakarere rawa. Kai te mohio tonu ake, ko te hunga tamariki o taua o te iwi Maori, te hunga kore whaka- are ki te pupuri i tenei tu ahua o te iwi Ma- ori, te hunga kore whakaaro ki to pupuri i tenei tu ahua o te tiaki i te tinana. He mea tika kia whai whakaaro nga matua ta- ane, wahine, whanaunga ranei, ki te tohu- tohu ki nga tamariki kia tino whakamutua tenei ahua. Notemea koia nei tonu tetahi o nga huarahi tere mai o te mate rumatiki ki te tangata, a, he mea whakakaha hoki i te maremare (rewharewha) e whakaohongia ai etahi atu mate i roto i te tinana o te tangata, nga waahi ngoikore ranei i roto i te tinana ka tino patua, ka waiho hei whaka- tipu mate, hei whakakaha ranei i nga mate maina hei mate taumaha. Ko tetahi o nga tiaki e rite ana hei wha- kaarohanga i roto i nga ahua tiaki katoa i te ora pai mo te tinana, ko te taha ki nga