[PUTEA]

TE TIRITI O WAITANGI.

HE KARO I TE ORA MO TE IWI MAORI.

[NA HARE HAARII]

Ko o tatau rau tangata whaka te runanga. kua tirohia tonutia a taea noatia tenei ra e tautohe ana nga Maori, e ra-roto ana i te koata o nga Pakeha anake. Engari ko te tikanga e tau tika ai nga whakaaro, me nga take, me nga ohonga e hira ai, e arahi ai te hinengaro o nga Maori. Ko te mea tika rawa ia, me titiro enei take me tenei tua- nga, ra-roto i te koata me te whakaaringa a nga Maori ake. He mea maumau noa iho te whakanui i nga korero mo te ahua o nga Maori, ra runga i te whakaaringa me te koata o nga Pakeha. Ko taku e wha- kaaro nei kia whakaaria nga Pakeha i runga ano i nga tikanga, i runga hoki i nga tiro- hanga korotaha, i kitea ai i mohiotia ai ho- ki te Pakeha e nga Maori. Ina ka whiri- whiria tikatia tenei whai taketanga o tatau, tena pea e kore e ahua hee ki ta tataa titiro, a, e kore hoki pea tatau e miharo ki nga whakaaro me nga take e hiahiatia ana e te iwi Maori kia tu ano he Kawanatanga mo ratau ake, kia motu ke noa atu i to nga, Pa- keha me a ratau na tikanga. Ko te Kawanatanga te turanga whakahoa o te iwi Maori, i timata mai ano i onamata noa atu te mana Kawana o nga Maori, i ma runga i nga take o te hapu, me nga take ho- ki o nga matua. Ko enei nga Mana Kawa- na tuaranga i rongo ai, i kite ai hoki tatau i roto i nga whai korero o mua. Ko to ma- tau nei Kawanatanga, e hoatu ana i nga pooti ki nga tangata katoa, engari e hee ana ki nga Maori, notemea e hoatu ana nga poo- ti ki nga tangata nanakia me nga tangata hoki e mahi ana i te tika, a, e rite tahi ana te mana o te tangata kino, ki te mana o te tangata tika, kaati ki te iwi Maori he mea hee, he mea kuare tenei, te rite o te mana o te hunga kino ki te mana o te hunga tika. Ko te mea e tino whakahaweatia ana e nga Maori ko nga tikanga whakawai, i tae ai te nuinga o tatau rau-tangata whaka-te-runa- nga hei mema, hei mangai hoki mo tatau ki roto ki te Paremata o tenei whenua. Ko nga take ko nga tikanga ranei ma tae ratau ki reira hei whakatikatika i o ratau huarahi i muri i to ratau tapokoranga, ka ahua pewhea ranei a ratau mahi? Tena pea koutou e mea be tino kakati rawa enei kupu aku. otira ka wewete ano ahau i au ki waho o taua whakapae e kiia nei e an, a, me tahuri ano ahau ki te whakahaere i nga mea e kitea ana e au te ahua tahae, me te aroha kore. E kitea ana i runga i te ahua o nga mahi a o tatau kai hanga Ture o Niu Ti- reni nei, te mahi maumau i nga tini miri- ona moni (he mea nama) i runga i nga mahi kore tikanga, me nga mahi kore hua. Me- hemea ka titiro atu o tatau konohi ki nga Kooti Whenu Maori, me era atu Kooti, nga Kooti whakawa hara ranei. Tena ranei o tatau whakaaro e puta he ahua waimarire, mo nga whakaaro a nga Maori i roto i taua hau, e nga ai ratau i aua Kooti ? Otira e mohio ana tatau, ko a tatau Kooti whenua Maori me nga wha- kaaro mo aua Kooti ehara i te mea hei mea pumau, otira e tino kite aua tatau i te wha- karihariha me te whakahawea o ngi Maori e whai korero ana mo ana Kooti, me to tatau mohio ano kai a ratau te kaha me te mana e tika ai nga roro mo te taha Ma- ori. E ahei ranei tatau te whakateka., ko a tatau Kooti tautohe i nga wa maha, hei rakau ena mo te mahi tahae? Ko a tatau Kooti Kirimini, ara, ko nga Kooti mo nga hara taimaha i etahi wa e takahi kino ana, otira e kitea ana e tatau i ia ra te Wikitori- atanga o te hara me te kino i nga taupae arai o to tika. E whakapehapeha ana tatau ki to tatau mana whakahaere, i runga i nga huarahi whaka tangata, me ngu huarahi o nga mahi whakaaro, me nga tini mahi ra- weke o te mohiotanga, me to tatau whaka- ako i poto ai te whenua te whakahaere. E whakaputa ana tatau i to tatau ahua rangatira, me to tatau whakaputa ano i te pai me te tika o a tatau Ture, i ahua tika tetahi me tetahi; i te wa e whakataurekare- katia ana tatau e o tatau Minita whakahaere i nga Ture, i te wa e moumou ana aua Minita i o tatau taonga me o tatau puna e whai moni ai tatau, a, i tetahi o ratau ringa e whakataimaha ana tatau ki nga pikaunga nunui o te mahi taakihana ara (taxation). A, e hoatu ana e tatau ki nga ringa o te iwi i runga i nga mahi whakaako, nga tao mea era ata rakau o te pakanga. Otira kua kore tatau e tiaki i nga tino puna o te ora, kaore hoki i araia aua puna o te ora e nga puapua o te Whakapono me te tika. Na konei e kite ana tatau i roto i o tatau Kooti i nga korero teka whakarihariha, (ko Hatana te kai keri i ena huarahi.) Aha- koa porori nga whakawa tika, me te Ka- wanatanga, me nga tikanga whakahoa a te tangata kia horo ai ki raro te korero tika u te aroaro o te kai whakawa, ehara oti tena i te rakau e mohiotia ana hei patu, lei karo hoki i nga ringaringa o tatau Ko- ia ? He rakau tena e titiao reka atu ai nga tangata tohunga, me nga tangata hoki e rangona nuitia ana. Tena pea aua tangata kai te whakaaro he Karaitiana ratau. E kore ahau e kii e tohe ana enei Roia kia korero teka ratau, otira, e kite ana tatau e hapai tonu ana ratau i taua rakau nanakia kino i runga i te kore e awangawanga, no- temea e mohio tonu ana ratau era taua rakau e ora tonu, no whea e ngaro taua ra- kau i te tangata e tae atu ana kiroto ia tatau Kooti matakitaki ai. Waihoki ko tenei hara e kitea ana, e wha- kahoa ana hoki ki roto i nga tikanga Pake- ha, e wehi ai te Maori mo tona iwi i nga tau e haere ake nei, ara, mo tenei mea tino nui mo te mahi haurangi, me era atu ano o nga whiu nanakia o te mahi whakahoa a te tangata, ara, mo te mahi puremu; na enei mea i kawea atu ai te pouri me te mamae ki nga tini kainga o nga Maori. No konei i kaha rawa ai te Maori, i whai take ai hoki ia, kia whakaturia he Kawana- tanga motuhake mona, hei whakahaere i tona iwi ake, kia miharo ranei tatau mona ka wiri, mona ka wehi, ina haere ki nga kainga Pakeha whakahoa ai, tenei taua mahi whakahoa a te Pakeha te whakawehi nei i te oranga o tona iwi. Kua hoatu e tatau kinga Maori, kua whakaakona hoki e tatau ki te inu i taua kapa, ara i te wai i uru ai te mate me te tumanako-kore. Me tuku atu ranei e tatau kia kaua e mana a ratau tohenga, o ratau okenga, me a ratau inoi mo tenei Tiriti tapu, a, kia kaua e whakapumautia ki te mana nui o te Emepaea ? Kua akina ratau e Ingara- ngi. Kia inu i taua Kapa, tae noa ki nga wai paruparu. Kua tino kore rawa he mo- rehu o te iwi Maori, he torutoru nei nga mea e toe ana; i mua he nui to ratau kaha me to ratau whakapehapeha, a, kihei i Wi- kitoria nga patu a te Pakeha i runga i te paenga o te pakanga. Engari ko o ratau ope kua riwha, kua pakaru i nga mahi, me nga kinonga, i whaia haeretia i runga i nga huarahi o te whakanohoanga tangata i enei wa. He puaawai reka i whakatokia e nga mahi toa a nga Mihingare o Onamata. I muri mai ia ratau nga tangata i rui i nga purapura o te mate, a, ko taua paitini wha- kamate kua kawea mai e taua iwi ki te tahataha o te ngaronga rawatanga atu. Me miharo tatau mo nga Maori kua tu wehi nei, kai pangia ratau e nga taru o te wha- hoa ki te tangata, e mate haere ai tatau, a, e whakawehi nei hoki i te oranga o to ratau iwi. No te "Tiriti O Waitangi" tae noa ki te tau 1865, i whakaaetia e te Runanga aui o Ingarangi, e kore e tika kia tukua atu ma nga Pakeha o te Koroni e Kawana nga