WHAKAMAHARATANGA.

Me hoki whakamuri atu ta matau hurahura mai, i nga korero mo te Ahirikona Henare Wiremu (Kaumatua), tetahi o nga tino kai rui i te Whakapono me te Maunga-rongo ki runga i te motu nei; i te wa e wera ana te ngakau o te iwi Maori, me te iwi Pakeha kia raua ano. Ko tenei kaumatua ko te Wiremu, no te tau 1823, i u mai ai ia ki Niu Tireni nei, a, i tana tau ano ka timata tona Kauhau haere i te Rongopai ki nga takiwa mohoao o Aotearoa nei. Otira no te hui whakaara- hanga i te Kohatu whakamaharatanga mona, i ata whakakaupapatia ai ana mahi pai, i hora ai ki runga ki te motu nei, koia tenei nga, korero o taua hui:— I te Taite te 11 o nga ra o Hanuere o te tau 1876, ka whakaarahia te Kohatu whaka- maharatanga mo te Wiremu (Kaumatua), ki Paihia waahi o Pewhairangi, ko taua kohatu na te Haahi Maori i whakaara, ko nga moni i utua ai taua kohatu £189 pauna. Ko te ahua o taua kohatu he "Gothic Order," ko te teitei te 14 putu, ko te whanui o raro e 4 putu, e wha nga taha rite katoa, ko nga. taha e wha, he mea tuhituhi katoa; i te taha ki te Hauauru ko nga korero tenei:— HE WHAKAMAHARATANGA MO TE WIREMU. He tohu aroha ki a ia na te HAAHI MAOBI. He tino matua ia ki nga iwi katoa, He tangata toa ki te hohou rongo i roto i nga riri Maori. E 44 nga tau i rui ai ia i te Rongo Pai ki tenei motu. I tae mai ia i te tau 1823. 1 tangohia atu i te tau 1867. I te taha ki te Rawhiti ko nga korero tenei :— Nga iwi na ana i whakatu tenei kohatu ko NGAPUHI, NGAATI-RAUKAWA, TE RAKAWA, N'KAHUNGUNU, TE AUPOURI, NGAATI-POROU, NGAATI-MARU. I te taha ki te Raki ko nga korero tenei :— IN LOVING MEMORY OF HENRY WILLIAMS. 44 years preacher of the Gospel of Peace. A father of the tribes. This monument is raised by the

MAORI CHURCH. He come to us iu 1823. He was taken from us in 18G7. I te taha ki te Tonga ko nga korero tenei:— The tribes who raised this monument are NGAPUHI, NGAATI- RAUKAWA, TE RARAWA, N'KAHUNGUNU, TE AUPOURI, NGAATI POROU. NGAATI-MARU. Ko te taiepa o te Kohatu he rino katoa, he mea whakanohonoho a raro ki runga i te kohatu ; te 12 putu te whanui o nga taha e wha, be nui ata te atahua o taua Kohaia tae noa ki tona taiepa katoa. Te tuunga o taua Kohatu ko te marae o te Whare Karakia, ko Paora te ingoa. I te taha o te Kohatu he mea hanga he tuunga mo nga kai korero. Ko nga Pihopa me nga Minita i tae ki reira :— Ko te Pihopa, ko Ahirikona Karaka, ko Rev. R. Paaro, ko Rev. Matiu Taupaki, Rev. Piripi Patiki, Rev. Wiremu Pomare, Rev. Renata Tangata, Rev, Hare Peka, Rev. Matiu Kapa, Rev. Meinata Te Haara, Rev. Rupine Paerata, Rev. Reka Te Whareumu, me Inaka Te Tai, me te Wire- mu Kai-whakawa tuturu (te tama a te Wire- mu Kaumatua). He huihuinga nui tenei no te iwi Maori me te iwi Pakeha, i tae pea ki te 1500 rau nga tangata i hui ki reira. I te 12 o nga haora o te 11 o nga ra o Hanuere o te tau 1876, ka hui nga tangata ki te marae o te Whare Karakia, ka karangatia e te Pihopa, ko Matiu Taupaki hei Timuaki mo taua hui. I reira ka whakatika te Pihopa, ka karanga, kia hurahia te kahu uhi o te Kohatu, katahi ka hurahia, ka timata te Waiata a nga ta- ngata katoa i te Waiata nei; "Ano Le atahua o nga waewae o nga kai kauwhau i te Mau- nga Rongo e kauwhau ana i nga mea pai," he nui atu te pai ki te whakarongo atu. Ka mutu te Waiata ka whakatika te Pihopa ki runga, na Ahirikona Karaka i whakamaori ona korero, ka mea:— "E aku hoa Maori, e koa ana toku ngakau moku i karangatia nei e koutou, hei hoa mo koutou ki runga ki nga mahi o tenei ra. Notemea ahakoa kaore ahau i kite ia te Wiremu, ko koutou ke i kite, engari kihei to koutou aroha i nui atu i tooku, i to te mea, kinei nei i kite i a ia. Ko nga tangata penei me to koutou hoa kua mate nei, e kore e me- inga ma te Kohatu nei ka maharatia ai e tatau ; kua oti hoki te tuhituhi, "'Ka maha- ratia tonutia te tangata tika ake ake ;" ko a ratau mahi tika e kitea tonutia ana e tatau, ko ratau ia kua tae noa atu ki to ratau Oki- okinga. Ko te rima tekau matoru tenei o nga tau o tona oroko taenga mai ki konei, a, koia tetahi o nga kaumatua rui i nga hua o te Whakapono, koia tenei nga hua e tu atu nei tokoiwa nga Minita Maori. Otira ehara i te mea ko tona mahi Minita anake, te mea i maharatia ai, a, i arohatia ai hoki a Te Wi- remu. Engari e rua nga mea i tino whaka- honoretia ai tenei kaumatua ete iwi ingarihi, he tino maia ia, he tino tangata tika hoki, ko enei tikanga e rua, e kore e wehe ke i roto i nga tikanga me nga tangata hoki o te wha- kapono. Na, ko taku pai tenei, kia waiho tenei Kohatu i whakaarahia nei e nga hapu Maori, hei tohu ki nga tangata o enei takiwa-, ahakoa Pakeha ahakoa Maori ; ki te hiahia ratau ki te aru i nga tikanga a te Haahi ina- tua i Paihia nei. me noho maia ratau i runga, i nga mahi tika." Ka mutu te Pihopa. Ka whakatika ko Rev. Matiu Taupaki, ka mea:— ''Haere mai e Ngapuhi! Haere mai e te Arawa! Haere mai e te Aupouri! Haere mai kia kite koe i to taonga e tu nei. Tera atu ano te nuinga o nga iwi na ratau i wha- katu tenei Kohatu, ko N'Raukawa, ko N'- Kahungunu, ko N'Maru ; heoi e te iwi, kia puta he kupu whakahonore ma tatau, mo to ratau uranga tahitanga mai me tatau ki te mahi i tenei mea nui. Ko te mea tika rawa ia, me tino kitea mai ratau ki konei; kaati e taea hoki te aha, ahakoa kaore ratau i kitea mai ki konei, engari e matau ana tatau, ko o ratau ngakau, me o ratau whakaaro, tenei kai roto ia tatau. Tera ano tetahi mea penei me tenei e tu nei, kai Kororareka e tu ana, he tohu aroha na te Kawanatanga kia te Waaka Nene ; ko te take, mo tona Piringa, ponotanga ki te taha Pakeha, a, waiho iho ia hei tino matua kia ratau. Tera ano tetahi kai Ohaeawai, he tohu aroha ano na, te Ka- wanatanga mo ana hoia i mate ki reira. A, ko tenei e tu nei he tohu aroha na te Haahi Maori kia te Wiremu. Titiro hoki e te iwi ki nga korero o te kohatu e mea nei, he tino inatua ia ki nga iwi katoa—he tangata toa hoki ki te hohou rongo i roto i nga riri Ma- ori.' Kaati kotahi ano te take nui i haramai ai ia ki tenei motu, ara, ko tenei kupu nui a te Atua. "Haere koutou ki te ao katoa kau- whautia te Rongo Pai," (Maka xvii—15.) Titiro hoki ki te nui o nga kino o to tatau motu. Ko te tino kohatu taimaha rawa, ko te kai tangata, heoi kihei tena i tirohia e ia, a, kihei hoki ia i whakaaro ki tona whenua, ki tona iwi, ki ona whanaunga, ki ona matua, haere tonu mai ia. Ko tona taenga mai ki tenei motu i te tau 1823. Ko te kainga i tae tuatahi mai ia ko Paihia nei, ko tona pa tu- atahi i hangaa e ia ko te whare Karakia e tu mai nei. Ko tona pa ano tena i whakarite- rite ai i nga patu mo te whawhai, hei wha- kahoro atu i nga pa whakawehi o te ao. He- oi katahi ka mahia e ia tenei motu ; i te tau 1825 ka Iriiria e ia a te Rangi, te ingoa Iri- iri ko Karaitiana : Ko te mataaika tuatahi tonu tenei i mau ki roto ki te kupenga o te Rongo Pai. I muri iho i te tau 1828, ko te