[PUTEA]

TE MOANA NUI AKIWA

I tenei patanga o te "Puke," ka whaka- maramatia atu e matau te kitenga a tetahi tangata matau o mua, i te moana e huaina nei te ingoa ko te Moana-nui-a-kiwa (Pacific Ocean) ko tera moana kai te takoto i te taha whakatehauauru o te tua-whenua e Amerika ahu mai nei ki konei, ko te moana nui atu hoki tera o nga moana katoa kai raro i te ra. Eo te Ataranatiki moana (AtlanticOcean) kai te taha whakaterawhiti o Amerika e ta- koto ana, ara, na taua moana i mawehe atu ai a Amerika i Ingarangi i Oropi hoki. Kaati kai ta matau korerotanga i tenei kaupapa korero, ka whakahua matau i etahi ingoa kainga, whenua hoki, e tauhou ana kia tatau ki te iwi Maori, ara, ki nga mea ano ia e korero ana ia te "Puke," engari hei mahi ahuareka noa i whakahuahuatia ake ai enei ingoa, otira hei mahi tika ano ma nga tama- riki, e haere anaki nga kura, te kimi i aua ingoa, me te takotoranga o aua kainga i ru- nga i te mapi o te Ao; tera hoki o ratau kai- whakaako, e nui te hari me te koa ki te awhina ia ratau, ki runga i taua mahi nui. Ma konei hoki ka nui haere ai to tatau mohiotanga ki te ahua o te ao. Ka ata ma- rama hoki kia ratau enei korero ka whaka- huatia atu nei, me etahi atu ta korero penei ano; ma reira hoki ka mohio ai ratau ki te whakaatu ki o ratau hoa, me o ratau wha- naunga hoki, i te takotoranga o nga whenua ka korerotia ake nei, ara:— E tino mohiotia nuitia ana e nga whaka- tipuranga o rota i tenei raa tau hou, ko Koromopahi (Columbus) te tangata tuatahi na ana i kite tenei whenua nui a Amerika, a, ko ia ano hoki te tangata tuatahi i toa ki te whakawhiti i te moana o te Ataranatiki. Na tona toa hoki i kitea ai e ia etahi whe- nua i ngaro atu i nga iwi o Oropi i iaua atu. No te takotoranga o te huarahi kua takoto nei ia Koromopahi i taua moana, katahi ka tatanga no* te haere ata a etahi tangata whakatere Kaipuke i muri mai ia Koromopa- hi, tangata manawanui hoki. Otira he nui nga tangata o te iwi o Paniora, i haere ki te kimi whenua, i te ara kua takoto nei ia Ko- romopahi ; a, no reira, kihei i roa rawa, ka whano ka pau katoa te takutai o Amerika te haere e te tangata, ara, te taha ano ia ki te moana o te Ataranatiki. Ahakoa kua rere haere a Koromopahi i te tahi waahi o te taha tonga o Amerika, kihei rawa ia i mohio ki te rua, me te nui whaka- harahara o tana whenua. I te rerenga tua- rua o Koromopahi ka haere tahi tetahi Pani- ora i a ia, i muri iho ka whakaaetia e te Kiingi o Peina, kia rere ano taua Paniora ki te kimi whenua haere i taua waahi ano o te ao, ko Aranoho Te Otiita tona ingoa (Alonzo de Ojeda). Na, ka rere tana tangata, ki te ao hou o Amerika, raua ko Ameriko Wepuhai (Amerigo Vespucci) te tangata nona nei te ingoa i tapaa ki runga ki Amerika, ahakoa na Koromopahi ke i kite taua whe- nua, engari nona ke te ingoa i tapaa ki runga. Ko te mapi i mahia ai e Koromopahi i to raua rerenga i taua moana kua kiia ake ra, i waiho e Otiita hei whakaatu ki a ia i te ara moana. Na taua mapi ka tae ia ki te whe- nua o Amerika, ka rere haere ia i te akau o te kokorutanga o Paria, tae noa atu ki Ma- rakapana, (Maracapana). Ka ahua roa ia ki reira noho ai. katahi ia ka rere tonu ka tae ia ki tetahi kokorutanga nui, roa hoki, aua tonu atu ki roto ki te puku o le whenua, me te mea ano he roto wai ma- ori nei te ahua o te marino o taua moana. Ka kite is he kainga tangata e tu ana i te taha rawhiti o taua kokorutanga, e rua tekau pea nga whare o taua kainga, i ahua rite ki le pere nei mehemea ka taupokina te ahua o aua whare, ko aua whare he mea poupou ki te moana, ara, ki nga waahi papaku ano o te moana. Ka tapaa e Otiita he ingoa rao taua koko- rutanga ko Wenehuira (Venezuela), a, e mau nei ano taua ingoa tae noa mai ki tenei ra. He kokoru ano, ara he roto, kai te taha ki roto atu o taua kokorutanga, he ara whaiti nei tona ara atu ki reira, tapaa iho te ingoa o taua roto ko Marakaipo (Maracaipo). Heoi katahi ia ka rere tonu i te taha Hauauru o te kokorutanga nui o Paria, ka huri ki tua o te Kurae o Marakaipo (Cape Ma- racaipo), rere haere tonu ia i te akau o taua whenua hou, ara, o taua whenua nui whakaharahara, tae tonu atu ia ki tetahi Kurae roa e toro ana ki te moana, ara, ki Keipa te ra Wera (Cape de Ia Vela) tona ingoa. Katahi ia ka hoki mai ki Peina, i runga i te kino o ana Kaipuke, aru, i te pipi ake o te wai koia te take i hoki mai ai ia. I rere atu ia i Hene Meri i te marama o Mei i te tau 1499, a, i u ia ki Keitihi (Ca- diz) waahi o Peina, i te marama o Hune o te tau 1500. Tera ano hoki tetahi tangata i rere ki te ao hou i te tau 1499, ko leneke Panihona tons ingoa (Yanex Pinzon), koia hoki tetahi o nga tangata maia, na ana a Koromopahi i awhina i tona rerenga tuatahi, i haere tahi ano hoki raua i taua haerenga o Koromopahi i te tau 1492. No tauri mai ka rere ata ano taua tangata i Parohi, (he taone tenei kei te akau o Peina), i te marama o Tihema o te taa 1499, ka kite ia i te tua whenua o Ame- rika, i te marama o Hanuere o te tau 1500. He nui utu te mate o tenei tangata i te ma- rangai, i te tupuhi o te moana i taua haere- nga ona, a, pahemo mai ana ratau ki te taha tonga o te raina, no reira ka ngaro atu ia ratau te whetu tohu o te taha whakateraki, (te tikanga o tenei kupu o te "raina" ko te raina o waenganui o te ao, mai i tetahi taha o te ao tutuki noa ki tetahi taha, tawhio noa te porotakatanga o te ao nei—koia i kiia ai taua waahi ko te "raina", ko tetahi o ona ingoa ko te "Ikueta"). No te korenga e kite i taua whetu, ka wehi nga Heramana i to ngaronga o taua whetu, ko to ratau tino kai arahi hoki tera i te moana ko taua whetu. Me to ratau kore hoki e mohio i taua wa kai te porotoka te ahua o te ao, i mahara tonu ratau he papatika tonu te ao nei, no reira ratau ka rapurapu noa ki te ngaronga o taua whetu ia ratau. Ko te whenua i ki- tea e Panihona i taua haerenga ona, ko kei- pi Hene Akahitini (Cape St Augustine) he Kurae taua waahi, e rima rau e rima tekau maono maero, te mataratanga mai ki te taha tonga o te raina, ara, o te Ikueta. Kaati na runga i te riri, me te kino noaiho o nga tangata whenua o taua waahi, ara, nga Iniana, na reira ia i kore ai e eke ki uta ; na reira ia i rere haere tonu ai i te taha whakatehauauru, tae noa ki tetahi waahi 120 maero te mataratanga mai i te "raina", (ara te Ikueta kua oti nei te whakamarama). I konei ka kitea e ia tetahi awa tino nui, ara, a te Marahikona tetahi o ona ingoa ko te Amahona (Amazon). Ko te rahi o taua awa kai ko atu i te 90 maero te whanui o te ngutu-awa, ara te patanga ki te maona; ka timata atu te wai-maori o taua awa i tona kauru, tae noa ki te ngutu-awa, rere noa i roto i te moana nui, 120 maero te ka- ha o te rerenga o te wai-maori ki waho ki te moana, ki te mu mai te tangata i te wai i reira, ara, i tana mamao kaa kiia ake nei e kore rawa e rongo i te kawa o te wai-tai, engari ka rongo ia i te reka wai-maori i tera waahi puka o te moana. I muri mai i tenei, katahi ia ka whaka- whiti ki te taha whakateraki o te raina, katahi ia ka kite atu ano i taua whetu tohu o te pito whakateraki rawa o te ao, katahi ia ka rere haere tonu i te akau, ka pahemo atu ia i te ngutu-awa o te awa o Oronoko, ka rere haere tonu ia tae noa ki te kokoru- tanga o Paria. Muri iho ka hoki ia ki Pei- na, kau ia ki Parohi ia Hepetema 1500. Ko Panihona te tangata tuatahi i whiti i te "raina" i te moana o te taha Hauauru. Koia hoki te tangata tuatahi na ana i kite tuatahi te whenna o Parahiri (Brazil). I muri iho i taua rerenga, o Panihona, ka