HE KUPU WHAKAMARAMA

NAMA 123

GISBORNE.

" He ao te rangi ka uhia, He huruhuru te manu ka rere.'

HUNE 1908.

KUI! KUI! WHITIWHITIORA! !

HURAE 20, 1908.

HE RETA HOU.

ITE taenga mai o te pakeha ki Aotearoa nei ki nga motu hoki o te moana, ka rangona te reo o te tangata Maori, otira kahore ano kia kitea he tikanga e ata tuhia ai taua reo hou. I mea te Ingarihi kia tuhia, kia rite ki te reo Ingarihi, i mea te Wiwi kia tuhia kia rite ki tona reo. Inahoki he rereke te whaka- hua a te Ingarihi he rereke te whakahua a te Wiwi i etahi o nga reta. Tena ano hoki tetahi mea whakararuraru o te reo Ingarihi: ara te whakahua o etahi o nga reta, he maha noa atu nga whakahuatanga o te reta kotahi: ka rite hoki te whakahua o tetahi reta ki te whakahua o tetahi. Kanui te raruraru! Engari i te tau 1820 ka hoki atu a Te Kenara ki Ingarangi, ka whakahoa ki tetahi tangata mohio o reira; i whakaritea hoki e raua he reta mo te reo Maori A, E, I, o, u, H, K, M, N, P, R, T, W, NG. I whakaurua etahi atu o nga reta o te reo Ingarihi, i te mea kahore ano kia tino mohio raua e kore aua reta e whakahuatia i te reo Maori. E rua nga he o tena rarangi reta: ahakoa he reta kotahi te ng ka takirua te ahua, katahi; kahore he reta mo te wh, karua. I te whakaritenga i nga reta mo Tonga, mo etahi atu o nga motu, i tuhia he g mo te ng, ara, Pago- pago. I tupu ano i re? ra te whakahua he a te

pakeha i etahi o nga ingoa—i pohehe hoki no te reo pakeha taua g, kahore i mohio ko Pango- pango taua ingoa, he ng tonu te g. Ahakoa kahore he reta mo te wh i mohio te pakeha he kupu ke te whare, he kupu ke te ware. I te tau 1842 i tuhia e te Manihera tetahi pukapuka whakaako i te reo Maori, he w tonu te w me te wh i taua pukapuka. I pena hoki te tuhituhi i te Tiriti o Waitangi. I te tau 1844 i tuhia e Te Wiremu Parata tana pukapuka o nga kupu Maori: i penei hoki tana tuhituhi, ware, ' waka' wetai, hei whakaatu ehara taua reta i te w. I te tau 1846 i tuhia ano e te Manihera tetahi pukapuka ka kitea hoki i taua pukapuka te wh—ara te whare te whakawhetai: a, ka mau tonu taua tikanga taea noatia tenei ra, ahakoa he reta ke te w, he reta ke te h, he reta ke hoki te wh. He tokomaha noa atu oku hoa Maori ka tuhi reta mai ki a au ka whakarite i tetahi reta mo te ng, engari kahore ano kia kitea he reta kotahi mo te wh. He ahakoa ra e mea ana matau me whakamatau he reta hou mo aua reta e rua i roto i Te Pipiwharauroa: i tuhia hoki tenei kupu hei whakaatu ki a koutou, kia mohio ai koutou ki te tikanga o enei reta hou. E kore pea te tangata e pohehe ki te wh ki te WH ranei. Ka marama hoki te tikanga o te ng, inahoki no te reta mai a oku hoa Maori taua-reta. Naku ano te ng i whakanui kia O. Kahore ano kia tikina atu enei reta mo nga tu reta katoa o to tatou tari, he nui hoki te utu: taihoa ra ka tikina atu—a e kore rawa e perehitia te ng te wh ranei i ro to o Te Pipiwharauroa.

Na TE WIREMU HAPATA.